Nowe wyzwania dla samorządów w zakresie bezpieczeństwa. Czy Twoja gmina jest gotowa?

Od 2025 roku jednostki samorządu terytorialnego stają przed szeregiem nowych zadań z zakresu ochrony ludności i obrony cywilnej. Zmiany te wynikają z wejścia w życie nowej ustawy o ochronie ludności i obronie cywilnej z 5 grudnia 2024 r. oraz towarzyszących jej rozporządzeń wykonawczych, m.in. rozporządzenia MSWiA z 6 lutego 2025 r. określającego programy obowiązkowych szkoleń. Poniżej omawiamy najważniejsze nowe obowiązki nałożone na gminy, realne trudności we wdrażaniu przepisów oraz możliwości wsparcia w ramach programu „Odporna Gmina 2025”.

Nowe przepisy znacznie rozszerzają rolę samorządów w systemie ochrony ludności. Ustawa o ochronie ludności i obronie cywilnej nakłada na wójtów, burmistrzów i prezydentów miast obowiązek pełnienia funkcji terenowych organów ochrony ludności. W praktyce oznacza to szereg konkretnych zadań, m.in.: obowiązkowe szkolenia kierowników gmin i wyznaczonych urzędników, opracowanie planów na wypadek zagrożeń, doskonalenie systemów ostrzegania mieszkańców oraz przygotowanie scenariuszy reagowania kryzysowego. Już od 8 lutego 2025 r. obowiązują nowe programy szkoleń z zakresu ochrony ludności i obrony cywilnej, obejmujące obligatoryjnie m.in. wójtów, burmistrzów, prezydentów miast oraz urzędników odpowiedzialnych za bezpieczeństwo. Szkolenia zasadnicze dla włodarzy trwają co najmniej 24 godziny dydaktyczne i muszą być regularnie aktualizowane. Równolegle gminy muszą zaktualizować lub opracować od nowa lokalne plany ochrony ludności oraz plany obrony cywilnej/zarządzania kryzysowego (tzw. plany OC/ZK). Ustawa przewiduje np., że do końca 2025 r. każda gmina opracuje plan ewakuacji ludności na swoim terenie – będzie on częścią większych wojewódzkich i krajowych planów ewakuacyjnych. Samorządy mają także obowiązek przygotować procedury postępowania na wypadek różnych zagrożeń (powodzie, awarie, ataki itp.), tak aby zapewnić ciągłość działania urzędu i sprawną ochronę mieszkańców.

Nowe regulacje kładą duży nacisk na komunikację z obywatelami. Gminy zostały zobowiązane do wdrożenia skuteczniejszych systemów ostrzegania i powiadamiania ludności o zagrożeniach. Oznacza to konieczność wykorzystania nowoczesnych narzędzi (np. SMS-y alarmowe, aplikacje, media lokalne) uzupełniających tradycyjne syreny i komunikaty. Ustawa wymaga również tworzenia i utrzymania lokalnej infrastruktury ochronnej – samorządy muszą inwentaryzować oraz organizować miejsca schronienia dla ludności, takie jak schrony stałe lub doraźne ukrycia. W godzinie próby struktury ochrony ludności mają płynnie przekształcić się w struktury obrony cywilnej, dlatego od samorządów oczekuje się także prowadzenia regularnych ćwiczeń i symulacji sytuacji kryzysowych (np. próbne ewakuacje, treningi reagowania na blackout) we współpracy z powiatem i wojewodą. Wszystkie te działania mają zwiększyć gotowość lokalnych władz na klęski żywiołowe, katastrofy techniczne czy nawet sytuacje konfliktu zbrojnego.

Choć kierunek zmian jest potrzebny, wiele gmin boryka się z realnymi trudnościami we wdrażaniu nowych obowiązków. Ustawę uchwalono w ekspresowym tempie – weszła w życie praktycznie z dnia na dzień, bez vacatio legis i bez pełnego zestawu rozporządzeń wykonawczych, które ułatwiłyby wdrożenie przepisów w praktyce. W efekcie na początku brakowało jasnych wytycznych i wzorcowych rozwiązań. Samorządy nie otrzymały np. gotowych modeli dokumentów (planów ewakuacji, procedur alarmowania itp.), co zmusza je do samodzielnego opracowywania dokumentacji od podstaw. Brak oficjalnych wzorów planów i scenariuszy reagowania powoduje niepewność – gminy zastanawiają się, czy przygotowane przez nie opracowania spełnią wymagania ustawowe i oczekiwania organów nadzoru.

Kolejnym wyzwaniem są ograniczone zasoby kadrowe i finansowe na poziomie lokalnym. W mniejszych urzędach gmin często nie ma dedykowanych etatów do spraw obrony cywilnej – zadania z zakresu bezpieczeństwa są „dorzucane” pracownikom obok innych obowiązków. To ogromne obciążenie, bo jedna osoba musi równocześnie planować szkolenia, aktualizować plany OC/ZK, organizować ćwiczenia i dbać o sprzęt czy infrastrukturę. Jak zauważył jeden z samorządowców, wiele nowych obowiązków przekracza możliwości organizacyjne i kadrowe gmin, a na ich realizację brakuje środków. Rząd co prawda zapowiada dotacje celowe z budżetu państwa, ale na początku 2025 r. panowała niepewność co do skali i zasad finansowania tych zadań. Samorządy obawiają się również kontroli ze strony wojewody – nowe przepisy przewidują, że wojewodowie będą nadzorować wykonywanie zadań ochrony ludności. Jeśli gmina nie zdąży przygotować wymaganych dokumentów lub wdrożyć systemów na czas, może narazić się na negatywne oceny lub zalecenia pokontrolne. Brak pełnej dokumentacji (np. zatwierdzonego planu ewakuacji, listy obiektów ochronnych, potwierdzeń szkoleń) to realny problem, z którym wiele JST aktualnie się mierzy.

Do trudności dochodzą kwestie techniczne, jak brak narzędzi do lokalnej komunikacji kryzysowej. Nie wszystkie gminy dysponują systemami powiadamiania SMS lub aplikacjami ostrzegawczymi – często opierają się na syrenach alarmowych i stronach internetowych, co może nie wystarczyć, by szybko dotrzeć do mieszkańców. Również tworzenie scenariuszy reagowania na nowe typy zagrożeń (np. cyberatak, przerwa w dostawie prądu, skażenie chemiczne) bywa trudne bez gotowych materiałów i wiedzy specjalistycznej. Krótko mówiąc, skala wymagań nie zawsze idzie w parze z możliwościami lokalnych samorządów, zwłaszcza tych mniejszych. Potrzebują one praktycznego wsparcia, by przekuć przepisy w realne działania zwiększające bezpieczeństwo.

W wielu samorządach coraz częściej pojawia się pytanie: jak w krótkim czasie uporządkować dokumentację, przeszkolić zespół i mieć pewność, że przygotowane procedury spełniają wymogi nowego prawa? Gminy, które już rozpoczęły działania w tym kierunku, podkreślają znaczenie kompleksowego podejścia – nie tylko punktowych szkoleń, ale całościowego wsparcia, które pozwala przejść przez ten proces z większym spokojem. Część z nich sięga po gotowe modele, łączące elementy planowania, edukacji i komunikacji z mieszkańcami. Tak właśnie działa formuła, którą przyjęto w programie „Odporna Gmina 2025” – rozwiązaniu, które powstało w odpowiedzi na konkretne potrzeby JST. Uporządkowane scenariusze działania, praktyczne narzędzia i wsparcie ekspertów sprawiają, że wdrożenie przepisów przestaje być chaotycznym obowiązkiem, a staje się realną inwestycją w bezpieczeństwo. A to – w perspektywie nie tylko ustawowej, ale przede wszystkim społecznej – jest dziś bezcenne.

W ramach programu przewidziano szereg konkretnych działań i materiałów, które są odpowiedzią na zidentyfikowane potrzeby JST. Przykładowe elementy takiego kompleksowego wsparcia to:

• Fiszki inwestycyjne – zestaw krótkich kart/propozycji inwestycji w bezpieczeństwo (np. modernizacja syren, zakup zestawów alarmowych), ułatwiających włodarzom planowanie i pozyskiwanie środków na poprawę infrastruktury ochronnej.

• Broszury dla mieszkańców – gotowe materiały informacyjne do dystrybucji wśród ludności, wyjaśniające jak przygotować się na zagrożenia (np. powódź, blackout) i jak postępować w razie kryzysu. Podnosi to świadomość społeczną i zaangażowanie mieszkańców w budowanie lokalnej odporności.

• Gotowe scenariusze reagowania (np. blackout) – opracowane scenariusze sytuacyjne opisujące krok po kroku działania gminy w przypadku długotrwałej przerwy w dostawie prądu czy innych krytycznych zdarzeń. Scenariusze takie zawierają listy zadań, podział ról, procedury komunikacji i wzory komunikatów dla ludności, co oszczędza czas i zmniejsza niepewność podczas realnego zagrożenia.

• Audyt odporności – ekspercka ocena obecnego stanu gotowości gminy na różne zagrożenia. Taki audyt wskazuje ewentualne luki (np. braki w dokumentacji, słabe punkty w łączności, niedoszkolenie personelu) i rekomenduje działania naprawcze, zanim pojawi się kontrola czy kryzys. Gmina zyskuje obiektywną diagnozę i plan poprawy.

• Szkolenia kadry urzędowej – dedykowane warsztaty i treningi dla pracowników urzędu, prowadzone przez specjalistów od zarządzania kryzysowego. Szkolenia są praktyczne (ćwiczenia) i dostosowane do lokalnych uwarunkowań – tak, aby nie tylko spełnić wymóg formalny, ale realnie podnieść kompetencje zespołu odpowiedzialnego za bezpieczeństwo. Przeszkolona kadra potrafi lepiej współdziałać w sytuacji zagrożenia i zna swoje role, co zwiększa skuteczność działań.

Wszystkie powyższe elementy składają się na kompleksowe podejście, dzięki któremu „odporność” gminy nie będzie tylko hasłem, lecz rzeczywistością. Gmina, która wdroży taki program, zyskuje nie tylko porządek w dokumentach i zgodność z przepisami, ale przede wszystkim spokój ducha – świadomość, że jest przygotowana na różne ewentualności. Mieszkańcy mogą czuć się bezpieczniej wiedząc, że lokalne władze mają gotowe plany i narzędzia działania w razie kryzysu.

Na koniec warto podkreślić: teraz jest najlepszy moment, aby samorządy oceniły stan swojego przygotowania do nowych wymogów i podjęły kroki naprawcze. Każda gmina powinna zadać sobie pytanie, na ile jest już zgodna z wymogami ustawy o ochronie ludności – czy ma przygotowane plany, przeszkoloną kadrę, sprawne systemy ostrzegania i pełną dokumentację do ewentualnej kontroli. Jeżeli w którymś z tych obszarów są braki lub wątpliwości, nie należy zwlekać z działaniem. Program „Odporna Gmina 2025” jest jedną z opcji, po którą warto sięgnąć, aby szybko uzupełnić luki i wzmocnić swoją gminę. Zachęcamy wójtów, burmistrzów oraz sekretarzy gmin do skonsultowania obecnego stanu gotowości swojej jednostki – na przykład poprzez niezależny audyt lub rozmowę z ekspertami – oraz do rozważenia udziału w programie „Odporna Gmina 2025”. Inwestycja w kompleksowe rozwiązania dziś zwróci się jutro w postaci sprawnie działającego systemu ochrony ludności, mniejszego stresu podczas kontroli i przede wszystkim lepszego bezpieczeństwa mieszkańców. Odporna gmina to bezpieczna gmina – zadbajmy wspólnie, aby ten cel stał się faktem już w 2025 roku.

Więcej informacji: www.odpornagmina.pl oraz [email protected].