Pierwsze tajne komplety w Gorlicach powstały już we wrześniu 1939 r. i działały na zasadach całkowitej improwizacji, przyjmując kilka form organizacyjnych. Pierwszą było wykorzystywanie do przerabiania zakazanego materiału lub niedozwolonych przedmiotów normalnych lekcji szkolnych.
Historii i polskiego uczyli na niemieckich kursach
Najlepszym tego przykładem na terenie Gorlic były kursy przygotowawcze do szkół zawodowych utworzone w 1940 r. pod niemiecką nazwą ,,Vorbereitungslehrgänge für Fachschulen in Gorlice” przeznaczone dla młodzieży z byłych szkół ogólnokształcących, podczas których robiono wśród zaufanych materiał z czwartej klasy gimnazjum i pierwszej klasy liceum.
Drugą stosowaną formą tajnego nauczania była nauka w kilkuosobowych kompletach w ścisłej konspiracji w domach nauczycieli lub uczniów. Zakres nauki obejmował materiał na poziomie szkoły podstawowej i średniej ze szczególnym uwzględnieniem przedmiotów zakazanych przez okupanta: historii, geografii i języka polskiego. Taka konspiracyjna nauka w Gorlicach odbywała się m.in. w mieszkaniach państwa Janiny i Franciszka Guniów, Kazimierza Czyżyka, Stanisława i Wiesława Zabierowskich oraz księdza Teofila Górnickiego. Uczęszczało na nie w zakresie szkoły średniej ponad 170 uczniów. Spotkania odbywały się dla bezpieczeństwa w trybie nieregularnym, dwa lub trzy razy w tygodniu.
Jesienią 1941 r. nastąpiło ujęcie tajnego nauczania w Gorlicach w struktury organizacyjne w ramach Tajnej Organizacji Nauczycielskiej. Powołana komisja miała za zadanie koordynację i uporządkowanie w zwartą całość dotychczasowych luźnych komórek konspiracyjnego nauczania rozrzuconych po ośmiu gminach powiatu gorlickiego. Od tego momentu każda z gmin stanowiła zwartą jednostkę administracyjną tajnego nauczania.
Światowej sławy matematyk parobkiem i nauczycielem
Oprócz Gorlic największą aktywnością w tajnym nauczaniu na ziemi gorlickiej wyróżniła się gmina Bobowa, gdzie organizatorem tajnego nauczania było małżeństwo Jan i Wanda Zarembowie ze Stróż. Plonem ich działalności był zastęp młodzieży, która po zakończeniu II wojny światowej podjęła naukę na studiach wyższych oraz wyrosłe z tajnego nauczania liceum ogólnokształcące w Bobowej. Oprócz Bobowej w gminie tej wyróżniało się tajne nauczanie w Stróżach zorganizowane przez Wiktorię Brach, Kazimierę Jesionek, Ludwika Krzyżaka i Helenę Stiller. Wspomagał ich światowej sławy polski profesor matematyki należący do tzw. lwowskiej szkoły matematycznej dr Hugo Steinhaus, który z racji pochodzenia żydowskiego ukrywał się w Stróżach jako... parobek.
Kadra podziemnego szkolnictwa na ziemi gorlickiej liczyła ponad sto osób. Dzięki nim na terenie powiatu gorlickiego mogło się kształcić ponad 600 uczniów, z czego egzaminy przed komisją egzaminacyjną kierowaną przez dr. Stanisława Zabierowskiego zdało 418 uczniów w okresie okupacji, zaś pozostali po wyzwoleniu.
Pod nosem gorlickiego gestapo
Jak wspomina w swej książce ,,Dawniej niż wczoraj” Teresa Karśnicka-Kozłowska, egzaminy końcowe zdawała u profesora Stanisława Zabierowskiego i ks. prałata Teofila Górnickiego w Gorlicach, u którego okna mieszkania wychodziły na budynek gestapo.
Gorliccy nauczyciele tajnego nauczania przyczynili się walnie, że nie ziściło się to, co powiedział Henrich Himmler: ,,..dla polskiej ludności wschodu nie mogą istnieć szkoły wyższe niż 4-klasowa szkoła ludowa. Celem takiej szkoły ma być wyłącznie proste liczenie, najwyżej do pięciuset, napisanie własnego nazwiska, wiedza, iż boskim przykazaniem jest być posłusznym Niemcom, uczciwym, pracowitym i rzetelnym. Czytania nie uważam za konieczne”.
,,Jedną z najwspanialszych form ruchu oporu, jakże bogatą w treści wychowawcze i patriotyczne, było tajne nauczanie - pisze Wanda Kłapkowska w ,,Słowniku wychowawców i wychowanków szkół średnich w Gorlicach (1939-1945)”. Nasi wspaniali pedagodzy [...] prowadzili zajęcia z młodzieżą mimo straszliwych represji ze strony okupanta - obozów koncentracyjnych, z których tak niewielu wracało”.
W skład pierwszej Powiatowej Komisji Oświaty i Kultury wchodzili: Edmund Kowarz, Kazimierz Czyżyk, Franciszek Gunia, Dominik Gnoiński oraz Bolesław Wąsacz. Prace konspiracyjnego nauczania koordynowali na swoich terenach mężowie zaufania. Starali się o podręczniki i pomoce naukowe, a także pośredniczyli w uzyskiwaniu pomocy materialnej dla nauczycieli. Kadra podziemnego szkolnictwa na ziemi gorlickiej liczyła ponad sto osób, w tym wielu profesorów wyższych uczelni z lat międzywojennych, którzy na okres wojny wrócili w rodzinne strony. Byli to: Elżbieta Dniestrzańska, Franciszek Gunia, Wiktor Lewicki, Roman Maksymowicz, Olga Rzicha, Edmund Kowarz, Franciszka Wrońska, dr Stanisław Zabierowski, Urszula z Gruszczyńskich Hermachowa.
Prężnie rozwijało się tajne nauczanie w gminie Łużna, gdzie twórcą i ,,motorem” tajnych kompletów był Marian de Vaux Engel z żoną Kazimierą i córką Marią, a ich dom był stałym punktem lekcyjnym i egzaminacyjnym z zakresu szkoły średniej.
O aktywności tajnego nauczania w gminie Łużna niech świadczy fakt, że z tego rejonu egzaminy z zakresu klas licealnych zdało 99 osób (w Gorlicach 76 osób), co było najwyższą liczbą uzyskaną przez poszczególne ośrodki tajnego nauczania na ziemi gorlickiej.
Dołącz do nas na Facebooku!
Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!
Dołącz do nas na X!
Codziennie informujemy o ciekawostkach i aktualnych wydarzeniach.
Kontakt z redakcją
Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?
