„Uczniowie zmieniają cukrzycę”, czyli z profilaktyką od najmłodszych lat

Eksperci alarmują: mamy epidemię nadwagi i otyłości. Problem dotyczy już ponad połowy Polaków, a co gorsza – również najmłodszych. Polskie dzieci tyją najszybciej w Europie, na nadwagę i otyłość cierpi już jedna trzecia z nich. Sytuacja jest poważna, a w dodatku problem narasta. Jak temu zaradzić? Najważniejsza jest profilaktyka i edukacja. Dlatego powstał program „Uczniowie zmieniają cukrzycę”, będący częścią globalnej inicjatywy „Miasta dla zdrowia” (Cities for better health). Głównym celem programu jest powstrzymanie narastającej epidemii cukrzycy typu 2, nadwagi i otyłości poprzez budowanie zdrowych nawyków wśród najmłodszych.

Choroby cywilizacyjne – chyba każdy o nich słyszał, ale czy naprawdę wiemy, czym one są i jak bardzo oddziałują na nasze zdrowie? – Choroby cywilizacyjne związane są ze zmianą stylu życia, jaka nastąpiła w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat. Ta zmiana to znaczące zmniejszenie aktywności fizycznej, a jednocześnie nadmiar kalorii. Nie dość, że wprowadzamy ich za dużo do naszego organizmu, to jeszcze często są to kalorie szkodliwe, np. węglowodany o wysokim indeksie glikemicznym, słodycze, tłuszcze pochodzenia zwierzęcego – tłumaczy prof. dr hab. n. med. Tomasz Klupa, kierownik Katedry Chorób Metabolicznych i Ośrodka Zaawansowanych Technologii Diabetologicznych Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.

Chorób cywilizacyjnych jest wiele. To nie tylko otyłość, ale także cukrzyca typu 2, nadciśnienie tętnicze i wszystkie konsekwencje tychże schorzeń, jak np. zawał serca, udar mózgu, choroby nowotworowe, choroby układu kostno-stawowego, a nawet depresja.

Wiele osób traktuje nadwagę i otyłość jako problem kosmetyczny, a tymczasem jest to poważna choroba, która prowadzi do licznych powikłań i jest praprzyczyną wielu innych schorzeń. Jak wskazuje prof. Tomasz Klupa, ponad 90% osób z cukrzycą typu 2 to osoby z otyłością lub nadwagą. Podobnie jest w przypadku pacjentów z nadciśnieniem, chorobą wieńcową czy zwyrodnieniami kostno-stawowymi – większość z nich to osoby otyłe. Z otyłością bezpośrednio związane są także niektóre choroby nowotworowe, np. rak jelita grubego.

Najbardziej niepokojący jest jednak fakt, że problem nadwagi i otyłości narasta wśród najmłodszych. Dotyczy już ponad jednej trzeciej dzieci w Polsce. – W ostatnich latach polskie dzieci tyją najszybciej w Europie. Dlaczego? Mało ruchu, za to dużo czasu spędzanego przed urządzeniami mobilnymi, nieprawidłowa dieta, bardzo dużo fast foodów, napojów energetycznych – wymienia dr n. med. Marta Czubaj-Kowal, kierownik Kliniki Pediatrii, Kardiologii i Pulmonologii Dziecięcej UAFM, lekarz kierujący Oddziałem Pediatrycznym Szpitala im. S. Żeromskiego w Krakowie.

– Jeśli chodzi o problem nadwagi, krakowskie dzieci są w czołówce. Przed pandemią odsetek najmłodszych z nadwagą i otyłością wynosił w skali całej Polski ok. 16%, a w Krakowie – 18%. Obecnie sięga już 30% – podkreśla dr n. med. Marta Czubaj-Kowal.

Te dane są alarmujące, niemniej lekarze podkreślają, że nie chcą straszyć, lecz uświadamiać. I zwracają uwagę na ogromne znaczenie profilaktyki. – A ta profilaktyka to trzy filary: po pierwsze, aktywność fizyczna, po drugie, właściwa dieta w sensie ilościowym, czyli nie należy się przejadać, po trzecie, dieta dobra jakościowo, czyli unikanie przede wszystkim szybko wchłanialnych węglowodanów obecnych m.in. w słodyczach czy napojach gazowanych – wskazuje prof. Tomasz Klupa.

Zwraca też uwagę, że nasze nawyki żywieniowe i te dotyczące aktywności fizycznej kształtują się w wieku dziecięcym i jeśli wówczas zostaną ukształtowane źle, to później zmiana jest bardzo trudna. Dlatego ogromne znaczenie ma profilaktyka oraz edukacja od najmłodszych lat.

– Stąd tak ważne są działania edukacyjne skierowane do dzieci, a nie tylko do dorosłych. Trzeba wpajać dzieciom nawyki dotyczące zdrowego stylu życia oraz uświadamiać, jakie korzyści z tego płyną. Nasze dzieci niebawem będą dorosłymi, będą rodzicami i przeniosą te zdrowe nawyki na następne pokolenia. Wyedukowane dzieci przyniosą swoją wiedzę do domu i w ten sposób dzieci mogą kształtować nawyki całej rodziny – wskazuje dr Marta Czubaj-Kowal.

Dlatego powstał program „Uczniowie zmieniają cukrzycę”, będący elementem globalnej inicjatywy „Miasta dla zdrowia”. – „Miasta dla zdrowia” to kontynuacja programu „Cities Changing Diabetes”, zainicjowanego w 2014 r. Ma on charakter międzynarodowy i obecnie zrzesza ponad 50 miast na całym świecie. W Polsce są to Warszawa i Kraków – informuje prof. dr hab. Iwona Kowalska-Bobko, dyrektor Instytutu Zdrowia Publicznego Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. I dodaje, że projekt w Polsce koncentruje się na dzieciach, bowiem z punktu widzenia kształtowania właściwych postaw kluczowy jest właśnie wiek dziecięcy.

Warto również podkreślić znaczenie faktu, że projekt „Uczniowie zmieniają cukrzycę” jest realizowany w środowisku szkolnym. – Szkoła jest do tego jednym z najlepszych miejsc. Dzieci i młodzież kształtują swoje postawy prozdrowotne nie tylko w domu, ale również podczas zajęć lekcyjnych, a także w rozmowach z rówieśnikami i nauczycielami poprzez obserwację ich postaw. Nauczyciele nie tylko przekazują uczniom wiedzę, ale także wpływają na ich świadomość i wybory – zauważa prof. Tomasz Klupa.

Eksperci wskazują, że inwestycja w edukację dzieci to też ważny krok z perspektywy zdrowia publicznego. – Obecnie poziom tzw. kompetencji zdrowotnych w społeczeństwie jest niski. Edukacja od najmłodszych lat pozwoli to zmienić, co przełoży się na lepsze zdrowie obywateli i w konsekwencji wpłynie na cały system ochrony zdrowia – wyjaśnia prof. dr hab. Iwona Kowalska-Bobko.

Podnieść te kompetencje zdrowotne, a tym samym przyczynić się do profilaktyki chorób cywilizacyjnych ma właśnie projekt „Uczniowie zmieniają cukrzycę”. – Tłumaczymy uczniom, czym są choroby cywilizacyjne, koncentrując się na cukrzycy typu 2, nadwadze i otyłości, bo poziom wiedzy na ten temat jest niski. Po drugie, staramy się pokazać dzieciom, że od ich wyborów i działań zależy ich przyszłość i zdrowie. Wskazujemy, jak ważne jest prawidłowe odżywianie, odpowiednie nawodnienie organizmu, wysypianie się, aktywność fizyczna, higiena cyfrowa itp. – wymienia dr n. med. i n. o zdr. Monika Zamarlik, prezes Ogólnopolskiej Federacji Organizacji Pomocy Dzieciom i Młodzieży Chorym na Cukrzycę.

Projekt skierowany jest do uczniów klas 0–6 i opiera się na dwóch 45-minutowych lekcjach, które prowadzą certyfikowani, doświadczeni edukatorzy diabetologiczni. Scenariusze lekcji zostały dopasowane do wieku dzieci i podstawy programowej. Wzbogacają je broszury edukacyjne, animacje i bajka terapeutyczna. Edukatorzy mają też do dyspozycji pomoce naukowe, np. mówiąc o neuropatii cukrzycowej, dają dzieciom rękawiczki ogrodowe – mają one symulować powikłanie cukrzycy, jakim jest zaburzenie czucia.

Program jest obecny w Warszawie, gdzie do stycznia br. edukatorzy przeprowadzili w sumie 190 dwugodzinnych warsztatów edukacyjnych dla ponad 4,5 tys. dzieci. Do projektu dołączył również Urząd Miasta Krakowa wraz z sześcioma szkołami podstawowymi – SP nr 56, 93, 126, 137, 149 i 162, w których z tematyką cukrzycy będzie mogło zapoznać się blisko 3,5 tys. dzieci.

Podkreślić warto, że projekt „Uczniowie zmieniają cukrzycę” wyróżnia interdyscyplinarność. Do dyspozycji nauczycieli i uczniów są nie tylko materiały drukowane. Aby umożliwić dotarcie z programem do szkół w całej Polsce, przygotowano stronę internetową, na której są dostępne (oczywiście bezpłatnie) materiały w wersji cyfrowej. – Przygotowaliśmy również scenariusze lekcji. Są tak zaplanowane, by nauczyciel bez żadnych dodatkowych materiałów, a jedynie korzystając ze strony internetowej, mógł przeprowadzić atrakcyjną dla dzieci lekcję – uzupełnia dr Monika Zamarlik.

Elementem projektu jest także interaktywna wystawa narządów najczęściej narażonych na powikłania cukrzycy (jej wirtualną wersję można obejrzeć on-line). Stanowi ona doskonałe uzupełnienie scenariuszy lekcji. Dodajmy, że wszystkie materiały edukacyjne powstały we współpracy z ekspertami, m.in. z lekarzami, reprezentantami środowisk zrzeszających pacjentów i ich rodziców, edukatorami diabetologicznymi, psychologiem, metodykami, nauczycielami i językoznawcą.

Inicjatorami programu „Miasta dla zdrowia” (Cities for better health) są University College London, Steno Diabetes Center Copenhagen i firma Novo Nordisk. Partnerami projektu „Uczniowie zmieniają cukrzycę” są miasto stołeczne Warszawa, miasto Kraków oraz Warszawskie Centrum Innowacji Edukacyjno-Społecznych i Szkoleń (WCIES). Projekt otrzymał patronat honorowy Prezydenta Miasta St. Warszawy, Prezydenta Miasta Krakowa, Małopolskiego Kuratora Oświaty oraz patronaty: Ambasady Królestwa Danii, Ogólnopolska Federacja Organizacji Pomocy Dzieciom i Młodzieży Chorym na Cukrzycę, Polskiego Stowarzyszenia Diabetyków, Instytutu Praw Pacjenta i Edukacji Zdrowotnej, portalu mojacukrzyca.org, Fundacji Najsłodsi oraz Fundacji V4 Sport.

Materiały uzupełniające:

1. WHO European Childhood Obesity Surveillance Initiative (COSI). A brief review of results from round 6 of COSI (2022-2024). [dostęp: 13.12.2024]. Dostępny w: https://www.who.int/europe/initiatives/who-european-childhood-obesity-surveillance-initiative-(cosi)

2. Fijałkowska A., Dzielska A. (red.): Zdrowie dzieci we wczesnym wieku szkolnym. Raport z badań 2022-2023. IMiDz, Warszawa, 2024 [dostęp z dn.: 13.12.2024]. Dostępny w: https://drive.google.com/file/d/1lr6RoM7UdZM
vhA8-DK6vAqSPaKhTU7AY/view

3. Fijałkowska A., Oblacińska A., Stalmach M. Nadwaga i otyłość u polskich 8-latków w świetle uwarunkowań biologicznych, behawioralnych i społecznych. Raport z międzynarodowych badań WHO European Childhood Obesity Surveillance Initiative (COSI). IMiDz, Warszawa, 2017 [dostęp z dn.: 16.12.2024]. Dostępny w: https://imid.med.pl/files/imid/Do%20pobrania/Raport%20COSI_kwiecie%C5%84.pdf

4. Instytut Zarządzania w Ochronie Zdrowia „Szkoła, gmina, system - partnerstwo przeciw epidemii otyłości i cukrzycy”, Uczelnia Łazarskiego, 2022, doi:10.26399/978-83-66723-47-4

Materiał powstał we współpracy z Novo Nordisk Pharma sp. z o.o.

PL25CD00021