Punktem wyjścia do poszukiwań jest lista osób skazanych na śmierć przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie w l. 1945- 1955. Wśród nich są byli żołnierze Armii Krajowej, powojennych organizacji antykomunistycznych, zasłużeni działacze społeczni.
Większość z nich pochowano na cmentarzu Rakowickim. Zatrzymani byli przez bezpiekę dowożeni na przesłuchania na pl. Inwalidów, do głównej siedziby Urzędu Bezpieczeństwa w mieście. Tam też oczekiwali na zarzuty prokuratorskie. Następnie zamykano ich w areszcie przy Montelupich. Tam, po wyrokach, ofiary rozstrzeliwano.
- Ideą projektu jest nie tylko wskazanie miejsc pochówku, ale także doprowadzenie do ekshumacji i upamiętnienie tych osób. Prowadzimy na razie badania, ustalamy fakty, do samych ekshumacji jeszcze daleko - mówi Marcin Kasprzycki zajmujący się tą tematyką w krakowskim oddziale IPN.
Bezimienne groby
Krakowski sąd wojskowy w l. 1945-55 skazał na śmierć łącznie 392 osoby. Stracono 174. Wiadomo, że nie wszyscy skazani to bohaterowie. 54 straconych to pospolici kryminaliści. Na liście jest też 49 Ukraińców, którzy współpracowali z Ukraińską Powstańczą Armią.
Ale 71 osób na tej liście to osądzeni za walkę z ówczesną władzą członkowie podziemia niepodległościowego. To na odnalezieniu ich ciał zależy IPN.
- Informacji na razie szukamy głównie w księgach cmentarza Rakowickiego. Udało się ustalić, że pochowano na nim 155 ofiar z grupy skazanych przez sąd wojskowy - mówi Kasprzycki.
Większość osób, 149, pochowano w konkretnych mogiłach. Na grobach tych nie umieszczano tabliczek z imionami i nazwiskami, ale w dokumentach cmentarnych zachowały się te dane, jak również daty urodzenia, śmierci, pochowania, a ponadto numer kwatery, rzędu, miejsca. - Ówczesne władze nie miały wtedy obaw, że to wyjdzie na jaw. Wierzyły, że nowy ustrój będzie trwał wiecznie. A zapiski prawdziwe mogły być im potrzebne choćby do utrzymania porządku w aktach - mówi Kasprzycki.
Bohaterowie szpiegami
Inaczej oprawcy zachowali się w sprawie trzech skazanych w pokazowym procesie we wrześniu 1947 r. Dotyczył on członków II Zarządu Głównego zrzeszenia "Wolność i Niezawisłość". Komunistom chodziło głównie o to, by skompromitować podziemie niepodległościowe. Winowców oskarżano o prowadzenie pracy wywiadowczej na rzecz zachodnich państw.
Chodzi o Józefa Ostafina, Waleriana Tumanowicza i Alojzego Kaczmarczyka. Postaci znanych i cenionych w społeczeństwie już przed wojną.
Stracono ich na Montelupich 13 listopada 1947 r. Po egzekucji ciała przekazano do Zakładu Anatomii Opisowej UJ, ale pod fałszywymi nazwiskami. Na ich ciałach studenci uczyli się anatomii, dokonywali zabiegów. W kwietniu 1948 r. szczątki Kaczmarczyka i Tumanowicza przekazano na Rakowice. Pochowano w jednej mogile. W zapiskach zachowano prawdziwe imiona i faktyczną datę śmierci.
- To pozwoliło nam porównać zapisy z cmentarza z dokumentami osób straconych w tym dniu. Pochowano ich jako Waleriana Zacharasiewicza i Alojzego Słapaka, a ciało Józefa Ostafina przekazano później jako Józefa Macaszyna - mówi Kasprzycki.
Ostafin trafił do innego grobu razem z jeszcze dwiema osobami. W dokumentach jest tylko adnotacja, że pochówku dokonano "na skwerze pod parkanem od strony północnej (razem z Niemcami pochowanymi 6 marca 1948 roku)."
Prawdopodobnie to część cmentarza wojskowego za pomnikiem ku czci żołnierzy Armii Czerwonej. - Ten skwer nie istnieje, pozostaje się domyślać, gdzie był. Cmentarz dokumentacji nie posiada. Będziemy się posiłkować zdjęciami lotniczymi. To zapewne była mogiła zbiorowa - mówi Marcin Kasprzycki. Ostafin jest jedynym politycznym więźniem, którego tak potraktowano i pochowano razem z nazistami. Aby potwierdzić, że przy ogrodzeniu chowano straconych, konieczne będą badania pod ścieżką asfaltową np. georadarem.
Eksponaty medyczne
Praktyka przekazywania ciał pomordowanych na cele naukowe była częsta. IPN nie natrafił na zapisy o miejscu pochówku kilku osób, mimo że wiadomo, że zostały stracone w Krakowie. Nie wiadomo np., co stało się z ciałami dwóch braci i dwóch kuzynów.
- Zachodzi podejrzenie, że trafiły do zakładu medycyny, aby tam można było porównać organizmy osób spokrewnionych, i już tam zostały. Organy wewnętrzne mogły zostać schowane do słoików z formaliną a kości stać się eksponatami - rozważa Kasprzycki. - Zwracaliśmy się do Collegium Medicum UJ, ale odpisano, że archiwum zakładu w latach 80. spłonęło - dodaje.
Do końca 1947 r. skazanych na śmierć chowano na starej części cmentarza Rakowickiego, tam, gdzie grzebano też zwykłych mieszkańców. Pierwszy pochówek na części wojskowej przy ul. Prandoty odbył się w grudniu 1947 roku. Później zajęto tu kolejne kwatery.
Tajemnice mogił
Nie ma informacji, żeby w Krakowie więzienie zawiadamiało rodzinę o pochówku. Był kopczyk, ślad, ale bez informacji, kto w grobie leży. 20 lat mogiła mogła istnieć bez opłat. Później cmentarz oddawał to miejsce innym. I tak do grobów skazanych dochowano jedną, a nawet trzy osoby.
- Chcemy uzyskać zgodę na dokonanie ekshumacji od Zarządu Cmentarzy Komunalnych, ale też od dysponentów grobów. Wcześniej musimy mieć materiał genetyczny od rodzin do porównania ze szczątkami - tłumaczy Marcin Kasprzycki. - Mamy już parę takich osób, które przekazały materiał do banku w Szczecinie. Innych będziemy do tego przekonywać - dodaje.
Grobów nienaruszonych, w których pochowano skazanych więźniów politycznych, jest tylko kilka. To np. grób Jana Rokity ps. "Iskra" i Stanisława Króla. Zostali straceni za działania na Podhalu w okolicach Rabki. W 1946 r. wysadzili pomnik ku czci Armii Czerwonej w Nowym Targu. Ktoś w latach 70. i pod koniec lat 80. opłacił ich miejsce pochówku i dlatego grób pozostał.
Ziemia na Rakowicach kryje więcej mrocznych tajemnic z czasów stalinowskich. W księgach cmentarnych z lat 1945-55, oprócz listy 174 skazanych przez sąd wojskowy, znajdują się jeszcze zapiski dotyczące 350 osób straconych na mocy wyroków innych sądów czy zabitych przez milicję. To bardzo różne postaci - wśród nich są np. naziści czy ci, którzy kolaborowali z Niemcami. Razem z nimi w tych samych grobach mogą leżeć żołnierze podziemia niepodległościowego, którzy zginęli w czasie ubeckich obław, zmarli podczas przesłuchań w siedzibie UB czy w więziennym szpitalu.
Największą zagadką pozostaje jednak ciągle miejsce pochówku Józefa Kurasia "Ognia". Są relacje, że widziano jego ciało na dziedzińcu urzędu bezpieczeństwa przy pl. Inwalidów. Ale to opisy szefa tej placówki. Szukaliśmy zapisków o ludziach o imieniu Józef, w okolicach roku 1947, gdy zabito Kurasia. Nic to nie dało - mówi Kasprzycki.
Alojzy Kaczmarczyk
Józef Ostafin
Walerian Tumanowicz
Urodzony w 1896 r. w Paczółtowicach. Żołnierz Legionów. Uczestnik wojny z bolszewikami. Przed wojną zajmował stanowiska urzędnicze starostów i wicewojewodów. W 1939 r. aresztowany przez Niemców. Zwolniony w styczniu 1940 r. przyjechał do Krakowa, gdzie rozpoczął działalność konspiracyjną w AK. W 1943 roku został awansowany do stopnia podpułkownika i objął stanowisko szefa wydziału wojskowego Okręgu Kraków Armii Krajowej. W lecie 1944 r. przebywał w Warszawie, po upadku powstania jako cywil został wywieziony do obozów koncentracyjnych w Niemczech. W 1945 r. został członkiem WiN. Aresztowany we wrześniu 1946 r.
Urodzony w 1894 r. w Sułkowicach. Jako ochotnik wstąpił do Legionów. Po ich rozwiązaniu wcielono go do wojska austriackiego. Upozorował własną śmierć, po czym pod fałszywym nazwiskiem wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej. Po odzyskaniu niepodległości brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Poseł IV i V kadencji Sejmu RP. Podczas II wojny światowej rozpoczął w Krakowie działalność konspiracyjną. Był żołnierzem AK. W 1944 r. trafił do organizacji NIE, gdzie wkrótce został zastępcą komendanta obszaru krakowskiego. Po zakończeniu wojny był członkiem WiN. Schwytany przez bezpiekę 10 września 1947 r. został skazany na śmierć.
Urodzony w 1884 r. w Rumunii. Ormianin, żołnierz Legionów Polskich w latach 1914-1920. Następnie oficer Wojska Polskiego. W czasie okupacji organizator i inspektor Inspektoratu Związku Walki Zbrojnej, a następnie Armii Krajowej w Mielcu (1940-1944). W latach 1945-46 działał w Delegaturze Sił Zbrojnych na Kraj (formacja zbrojna polskiego podziemia antykomunistycznego), a następnie w WiN, aresztowany 22 września 1947. W czasie procesu powiedział: "Z krwi jestem Ormianinem, z duszy i przekonań Polakiem... Wraz z mlekiem matki wyssałem nienawiść do Związku Sowieckiego".
Artykuły, za które warto zapłacić! Sprawdź i przeczytaj
Codziennie rano najświeższe informacje z Krakowa prosto na Twoją skrzynkę e-mail. Zapisz się do newslettera!
"Gazeta Krakowska" na Twitterze i Google+
