Naukowcy z Uniwersytetu Jagiellońskiego z najważniejszym wyróżnieniem naukowym w Polsce, tzw. "polskim Noblem". Kto go dostał?

Nagroda Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, przyznawana corocznie od 1992 roku, jest najważniejszym naukowym wyróżnieniem w Polsce.

- Nagroda Fundacji na rzecz Nauki Polskiej jest przyznawana za szczególne osiągnięcia i odkrycia naukowe, które przesuwają granice poznania i otwierają nowe perspektywy poznawcze, wnoszą wybitny wkład w postęp cywilizacyjny i kulturowy naszego kraju oraz zapewniają Polsce znaczące miejsce w podejmowaniu najbardziej ambitnych wyzwań współczesnego świata. Przyznawana jest w czterech obszarach: nauk o życiu i o Ziemi, nauk chemicznych i o materiałach, nauk matematyczno-fizycznych i inżynierskich oraz nauk humanistycznych i społecznych. Wysokość nagrody wynosi 250 tys. zł - wyjaśnia Uniwersytet Jagielloński.

Prof. Krzysztof Sacha z Wydziału Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej otrzymał Nagrodę Fundacji na rzecz Nauki Polskiej 2024 w obszarze nauk matematyczno-fizycznych i inżynierskich za sformułowanie teorii kryształów czasowych.

Prof. Sacha jest powszechnie uznawany za jednego z pionierów badań nad kryształami czasowymi. W 2015 roku zaproponował oryginalną koncepcję, dowodząc, że możliwe jest istnienie struktur krystalicznych w wymiarze czasowym, a nie tylko przestrzennym. Wykazał, że kryształy czasowe mogą posiadać cechy znane z fizyki ciała stałego, jednak w zupełnie nowej perspektywie – zachowując swoje właściwości jako powtarzalne struktury w czasie. Ten pomysł spotkał się z ogromnym zainteresowaniem na całym świecie i zainspirował liczne badania na czołowych uczelniach oraz w instytutach naukowych.

Pierwszy artykuł profesora Sachy na temat kryształów czasowych, opublikowany w 2015 roku, doczekał się już 350 cytowań (według Google Scholar), a przeglądowy artykuł z 2017 roku był cytowany ponad 530 razy. Profesor Sacha jest także autorem pierwszej na świecie książki poświęconej kryształom czasowym.

Dzięki badaniom prowadzonym przez prof. Sachę i jego zespół na Uniwersytecie Jagiellońskim, Polska znalazła się w czołówce badań nad kryształami czasowymi. Dziś nasz kraj może poszczycić się jednym z wiodących ośrodków naukowych w tej rozwijającej się dziedzinie. W wyniku tego przełomu powstała także nowa gałąź fizyki – czasotronika, czyli nauka o możliwych praktycznych zastosowaniach kryształów czasowych, która otwiera nowe możliwości m.in. w technologii komputerów kwantowych.

Kryształy czasowe – technologia przyszłości?

Kryształy czasowe niosą za sobą potencjalne zastosowania technologiczne, które mogą wpłynąć na przyszłość nie tylko fizyki, ale także elektroniki i informatyki kwantowej. Jednym z najbardziej obiecujących kierunków rozwoju jest możliwość wykorzystania kryształów czasowych do budowy nowych typów urządzeń, takich jak komponenty dla komputerów kwantowych. W teorii czasotronika mogłaby pozwolić na skonstruowanie komputera kwantowego, w którym problem transportu i splątania kubitów byłby rozwiązany w sposób naturalny, co znacznie przyspieszyłoby proces obliczeń.

- Profesor Sacha natychmiast stał się jednym ze światowych liderów nowej gałęzi fizyki dotyczącej kryształów czasowych i związanych z nimi zjawisk kwantowych w domenie czasu. Pierwszy jego artykuł na ten temat z 2015 roku był cytowany już 350 razy (według Google Scholar), a jego artykuł przeglądowy na temat kryształów czasowych z 2017 roku był cytowany już 530 razy. Profesor Sacha jest też autorem pierwszej książki na temat kryształów czasowych. Obecnie grupa badawcza profesora Sachy rozwija czasotronikę, czyli pionierskie badania nad praktycznym wykorzystaniem kryształów czasowych. Być może będzie można z nich wytworzyć różnego typu elementy i urządzenia. Jednym z potencjalnych zastosowań kryształów czasowych może być komputer kwantowy, w którym problem transportu kubitów w celu ich splątania, jest rozwiązany automatycznie. Czasotronika to niezwykle atrakcyjna, budząca duże nadzieje dziedzina nauki, w której tworzeniu, dzięki wybitnemu wkładowi profesora Sachy, Polska ma ogromną szansę na odegranie kluczowej roli - czytamy w komunikacie prasowym FNP.

Dr. hab. Sebastiana Glatta z Małopolskiego Centrum Biotechnologii nagrodzono w obszarze nauk o życiu i o Ziemi za ustalenie struktury i funkcji kompleksu Elongator wpływającego na poprawność biosyntezy białka.

Naukowiec jest międzynarodowym liderem badań w dziedzinie biologii strukturalnej, szczególnie w obszarze translacji, czyli biosyntezy białek w komórkach według wytycznych zapisanych w genach. Co istotne, choć każda komórka w organizmie ma dokładnie ten sam materiał genetyczny, różne typy komórek produkują zupełnie inne zestawy białek. To, które geny - i kiedy - ulegną ekspresji, czyli na ich podstawie zostaną wyprodukowane białka, jest bardzo ściśle kontrolowane i regulowane przez komórki. W regulację tę zaangażowane są bardzo liczne elementy, struktury i kompleksy białkowe. Jednym z nich jest kompleks Elongator. To konglomerat, który występuje we wszystkich komórkach eukariotycznych (zwierząt, roślin, grzybów i protistów) i odpowiada za określone modyfikacje chemiczne cząsteczek transferowego RNA (tRNA). Cząsteczki tRNA są kluczowe w procesie translacji - przenoszą określone aminokwasy do rybosomów, gdzie odbywa się biosynteza białek, po to, aby umożliwić ich włączanie do nowo powstających białek.

- Dr hab. Sebastian Glatt wraz z zespołem, stosując zaawansowane techniki wizualizacji, takie jak krystalografia rentgenowska i mikroskopia krioelektronowa, określił przestrzenną, trójwymiarową strukturę kompleksu Elongator. Dzięki temu możliwe stało się ustalenie aktywności biochemicznej i mechanizmu działania tego kompleksu, a także określenie funkcji poszczególnych jego składników. Co więcej, znajomość przestrzennej architektury białka pozwala przewidzieć, jak różne zaburzenia tej struktury, spowodowane mutacjami, mogą wpłynąć na funkcjonowanie komórki, a co za tym idzie, całego organizmu. W przypadku kompleksu Elongator wiadomo, że jego mutacje występujące u ludzi są powiązane z różnymi chorobami neurorozwojowymi i neurodegeneracyjnymi, a także z nowotworami. To czyni kompleks Elongator bardzo interesującym celem dla nowatorskich leków - informuje FNP.

Dokładne poznanie mechanizmów komórkowych badanych przez dr. hab. Sebastiana Glatta ma zatem duże znaczenie kliniczne, torując drogę do rozwoju nowych metod stosowanych w diagnostyce, prewencji i leczeniu chorób.

Nagrody Fundacji na rzecz Nauki Polskiej 2024 przyznano także prof. Januszowi Lewińskiemu z Politechniki Warszawskiej i Instytutu Chemii Fizycznej PAN w obszarze nauk chemicznych i o materiałach za opracowanie mechanochemicznych metod syntezy perowskitów poprawiających ich właściwości fotowoltaiczne oraz prof. Marcinowi Wodzińskiemu z Uniwersytetu Wrocławskiego w obszarze nauk humanistycznych i społecznych za nowatorskie studia nad chasydyzmem wyjaśniające rolę kultury, polityki i geografii w kształtowaniu tożsamości religijnych i relacji międzyetnicznych.

Polacy nieświadomi zagrożeń związanych z AI