Odzyskajmy czyste powietrze – walka ze smogiem w Małopolsce

W ubiegłym roku Sejmik Województwa Małopolskiego przyjął nowy Program ochrony powietrza, a kolejne gminy – Skawina, Krzeszowice, Zabierzów, Rabka Zdrój, Czarny Dunajec oraz miasta Tarnów, Oświęcim, Nowy Targ i Chrzanów – deklarują chęć wprowadzenia własnych regulacji antysmogowych. Oddychamy coraz lepszym powietrzem i choć do prawdziwej poprawy w całym regionie jeszcze daleko, widać przebłyski nadziei.

Ktoś mógłby zapytać, dlaczego lokalne władze nakłaniają mieszkańców akurat do wymiany pieców – inwestycji kosztownej i wymagającej nakładu pracy. Odpowiedź jest prosta: dla dobra nas wszystkich. Nie ma wątpliwości, że największym generatorem smogu jest tzw. niska emisja, czyli właśnie przestarzałe piece. A trzeba pamiętać, że smog zabija rocznie w Polsce podobną liczbę ludzi co koronawirus: ponad 40 tysięcy

– mówi wicemarszałek Małopolski Tomasz Urynowicz.

– Małopolska to jeden z regionów o najbardziej zanieczyszczonym powietrzu w całej Unii Europejskiej. Dlatego wszystkie gminy muszą zaangażować się w działania antysmogowe. Przykład Krakowa pokazuje, że zdecydowane działania przynoszą efekty – dzięki likwidacji kotłów na węgiel i drewno stężenia pyłów i rakotwórczego benzo[a]pirenu w trakcie sezonów grzewczych spadły w Krakowie o niemal połowę. Teraz czas na pełne wdrożenie uchwały antysmogowej przez wszystkie małopolskie gminy. Wyzwanie w tym względzie jest duże, gdyż na likwidację przestarzałych kotłów zostało już tylko nieco ponad 600 dni – komentuje Andrzej Guła, lider Polskiego Alarmu Smogowego.

Uchwała działa

Zorganizowana walka ze smogiem rozpoczęła się w Małopolsce od przyjęcia tzw. uchwał antysmogowych: dla Krakowa oraz dla całego województwa. – Pionierska uchwała antysmogowa dla Krakowa od 1 września 2019 roku wprowadziła na obszarze miasta całkowity zakaz używania paliw stałych: węgla i drewna. Stała się przedmiotem gorącej debaty publicznej, a przyjętym rozwiązaniom i ich efektom przyglądały się samorządy oraz naukowcy całej Polski. Dziś nasz dokument jest wzorem dla kolejnych regionów – podkreśla wicemarszałek.

Fakt, że te nowe przepisy dla Krakowa przynoszą oczekiwany efekt, potwierdza m.in. raport dwojga badaczy Akademii Górniczo-Hutniczej – prof. Piotra Kleczkowskiego i mgr Katarzyny Kotarby, który ukazał się 25 stycznia br. Pokazuje on, że jakość powietrza w stolicy Małopolski poprawia się znacznie szybciej niż na pozostałym obszarze naszego województwa. Spadek stężenia rakotwórczego benzo(a)pirenu między sezonami grzewczymi 2012/13 i 2019/20 wyniósł w Krakowie ponad 42 proc. Natomiast stężenie szkodliwego dla zdrowia pyłu zawieszonego PM 10 spadło o ponad 45 proc., a jeszcze groźniejszego, bo drobniejszego pyłu PM 2.5 – o blisko 44 proc.

Także uchwała antysmogowa dla Małopolski, przyjęta w styczniu 2017 r., jest niezwykle potrzebną regulacją, na której wzorują się kolejne województwa. Wprowadza ona m.in. ograniczenia w stosowaniu przestarzałych pieców i urządzeń grzewczych. Do końca 2022 roku należy wymienić piece pozaklasowe, a do końca 2026 r. – te o 3. lub 4. klasie emisyjności.

– Krakowska uchwała antysmogowa początkowo była odbierana jako restrykcyjna, jednak z biegiem czasu kolejne miasta i gminy, zachęcone widoczną poprawą jakości powietrza w Krakowie, występują do samorządu województwa o przyjęcie idących dalej rozwiązań lokalnych. Samorząd województwa opracował już wytyczne, aby lokalne rezolucje antysmogowe były jednolite i zgodne z już obowiązującymi regulacjami – informuje Tomasz Urynowicz. – Są one zgodne z celami Polityki Energetycznej Państwa 2040 i dążą do wyeliminowania węgla jako paliwa do roku 2030.

Efekty wdrażania przepisów antysmogowych w Małopolsce są naprawdę widoczne. To m.in. ograniczenie emisji pyłów zawieszonych do powietrza w latach 2015–2019 o około 2,3 tys. ton, ponad 50 tysięcy wymienionych pieców węglowych i 17 tysięcy przeprowadzonych kontroli palenisk. Na wymianę przestarzałych kotłów, termomodernizację budynków oraz instalację odnawialnych źródeł energii (OZE) pozyskano dotychczas blisko miliard euro ze środków unijnych.

Szacuje się, że w naszym województwie funkcjonuje ponad 35 tys. instalacji OZE: kolektorów słonecznych, instalacji fotowoltaicznych oraz pomp ciepła – o łącznej mocy 564 MW.

Ekodoradca wypełni rubryki

Właściciele domów, którzy chcą wymienić piec lub zainwestować w odnawialne źródła energii, mają do dyspozycji kilka różnych programów pomocowych: rządowe „Czyste Powietrze” czy „Mój Prąd”, „Stop Smog” dla samorządów, a także pomniejsze, ale równie ważne programy lokalne. Jak się w tym nie pogubić? W 62 gminach Małopolski przy urzędach działają tzw. ekodoradcy. Ich zatrudnienie było możliwe dzięki realizowanemu przez Województwo Małopolskie unijnemu projektowi LIFE „Małopolska w zdrowej atmosferze”.

To realne wsparcie dla mieszkańców. Ekodoradcy na co dzień służą pomocą w podejmowaniu decyzji i załatwieniu formalności związanych z inwestycjami przyjaznymi środowisku, w tym przede wszystkim z wymianą pieców. Gminy posiadające ekodoradców wykazują się trzykrotnie wyższą efektywnością w pozyskiwaniu środków na poprawę jakości powietrza niż te, w których nie utworzono takiego stanowiska.

W ramach projektu LIFE „Małopolska w zdrowej atmosferze” powstała także aplikacja mobilna Ekointerwencja, za pomocą której mieszkańcy mogą szybko i łatwo zgłaszać z własnego telefonu naruszenia przepisów w zakresie ochrony środowiska, np. spalanie odpadów lub nielegalne wysypiska. Ekointerwencja jest dostępna bezpłatnie, a od początku działania aplikacji (w marcu br.) odnotowano 11 tysięcy zgłoszeń.

Nadzieję na skuteczniejszą walkę ze smogiem w kolejnych regionach Małopolski daje także uchwalony w ubiegłym roku Program Ochrony Powietrza. Określa on kierunki działania i wyznacza zadania gmin, powiatów i samorządu województwa w celu lepszej realizacji uchwał antysmogowych. Jednym z ważniejszych działań samorządów lokalnych będzie utworzenie punktu obsługi programu „Czyste Powietrze”, najpopularniejszego w Polsce źródła dotacji do wymiany pieca czy termomodernizacji domu. Samorządy zapewnią także pomoc osobom dotkniętym tzw. ubóstwem energetycznym – gminy i związki międzygminne mogą w tym celu korzystać z rządowego programu „Stop Smog”.

Jeśli nie węgiel, to co?

Obecnie jednym z najważniejszych wyzwań stojących przed Małopolską jest transformacja energetyczna. Rezygnacja z używania węgla zmieni nie tylko powietrze, ale także rynek i strukturę społeczną. Już pojawiły się nowe zawody, a producenci i instalatorzy fotowoltaiki oraz pomp ciepła nie mogą narzekać na brak popytu.

Obawy pojawiają się natomiast w zachodniej części regionu, gdzie już zaczęło się wygaszanie kopalń. Zaradzić kryzysowi społecznemu, a nawet więcej: dać impuls do rozwoju gospodarki i rozkwitu innowacyjnych technologii ma pomóc unijny Fundusz Sprawiedliwej Transformacji. To jedno z narzędzi Europejskiego Zielonego Ładu, czyli planu działań UE na rzecz zrównoważonej gospodarki. Aktualnie FST przewiduje dla Polski kwotę ponad 3,5 miliarda euro.

– Potrzebujemy dobrych, kompleksowych projektów, które pozwolą nam pozyskać jak najwięcej z tych środków – wyjaśnia wicemarszałek Urynowicz. – Działania w tym kierunku prowadzone są bardzo intensywnie. W ramach projektu START eksperci unijnej Platformy Regionów Węglowych w Transformacji pomogli nam już w wypracowaniu czterech projektów pilotażowych, łagodzących skutki społeczno–gospodarcze transformacji energetycznej, do realizacji w zachodniej części regionu. Natomiast od stycznia br. Małopolska, jako jedyny region w Europie, rozpoczęła realizację drugiego programu LIFE IP – EKOMAŁOPOLSKA „Wdrażanie Regionalnego Planu Działań dla Klimatu I Energii”.

To właśnie LIFE IP EKOMAŁOPOLSKA pomoże przygotowywać projekty, na które będą pozyskiwane środki z FST, m.in. poprzez łączenie twórców nowych technologii, przedsiębiorców i wykonawców. Najważniejszym zadaniem programu jest przygotowanie scenariuszy działań klimatycznych dla Małopolski w perspektywie 2030 i 2050 r.

Nie zabraknie jednak działań skierowanych bezpośrednio do mieszkańców, jak mapy potencjału wykorzystania odnawialnych źródeł energii dla Małopolski i Śląska, szkolenia dla instalatorów OZE, projektantów, nadzoru budowlanego i szkół technicznych. W 21 małopolskich powiatach będą pracować ekodoradcy ds. klimatu.

– Walka o odzyskanie czystego powierza trwa. Cytując Winstona Churchilla, mogę powiedzieć, że epoka zwłoki, półśrodków i przekładania na później dobiega końca – podsumowuje wicemarszałek Tomasz Urynowicz.