Herb miasta Krakowa ma prawie 650 lat. Jak zmieniał się przez wieki?

Pod datą 7 listopada 1370 roku kronikarz Janko z Czarnkowa zapisał pierwszą informację o herbie Krakowa. Uważamy to za symboliczny początek herbu miasta. W przyszłym roku będziemy obchodzić jego 650 rocznicę.

Geneza herbu

Takie zjawiska jak herby kształtowały się w wyniku długich procesów. Często najpierw pojawiały się w użytku pieczęcie, niezbędne do uwierzytelniania miejskich dokumentów, a dopiero na dalszym etapie rozwoju znaków miasta wprowadzany był herb. Tak też było w Krakowie. Najstarsza wójtowska pieczęć Krakowa powstała w latach osiemdziesiątych XIII wieku, a po buncie wójta Alberta (1311-1312) przerobiona została na pieczęć rady miasta. Jest to jeden najcenniejszych zabytków polskiej średniowiecznej sfragistyki miejskiej. Ukazuje ona trójwieżową budowlę, z postaciami patronów krakowskiej katedry i miasta, św. Wacława i św. Stanisława. Nad środkową wieżą umieszczono nie ukoronowanego Orła, prawdopodobnie herb Bolesława Wstydliwego, który wydał przywilej lokacyjny dla miasta (1257), a po bokach ukoronowany herb (pół orła pół lwa) panującego wówczas w Krakowie księcia Leszka Czarnego (1279-1288). Postać klęcząca w bramie to zapewne dziedziczny wójt miasta. Już na najstarszej pieczęci miasta występują elementy, które w przyszłości utworzą herb Krakowa: trójwieżowa budowla, Orzeł i korona. Jednak od tego momentu do ukształtowania się herbu w obecnej postaci upłynęły jeszcze trzy stulecia.

Najstarsze wyobrażenie herbu zachowało się na dzwonie z kościoła Mariackiego, z lat osiemdziesiątych XIV wieku. Przedstawia mur z trzema wieżami i otwartą bramą. Towarzyszyła mu litewska Pogoń, co pozwala przypuszczać, że fundatorem dzwonu był Władysław Jagiełło. Od tego momentu herb w tej wersji coraz częściej pojawia się na różnych obiektach miejskich: pieczęciach herbowych, rzeźbach na ratuszu i Barbakanie, rękopisach i drukach.

Lata zmian

Najstarszy wariant herbu dobrze wyrażał miejski charakter Krakowa, ale nie odpowiadał godności stolicy królestwa polskiego. Pierwszym objawem poszukiwania bardziej godnej jego wersji jest miniatura ukazująca „herb” Krakowa w Kodeksie Baltazara Behema. Na ukoronowanej tarczy podtrzymywanej przez dwa lwy umieszczono wyobrażenie znane z większej pieczęci radzieckiej. Pomimo że od stu kilkudziesięciu lat w użytku było znacznie skromniejsze godło, zdecydowano się na pewne nadużycie, by w bogato iluminowanym kodeksie umieścić „herb” oddający jak najpełniej godność królewskiego miasta. Właściwy proces udostojniania herbu rozpoczął się w czwartej ćwierci XVI wieku. W dziele Bartosza Paprockiego "Gniazdo cnoty" (1578) po raz pierwszy w bramie pojawia się nieukoronowany Orzeł. Jednocześnie w końcu XVI w. zostaje wprowadzona pieczęć z tradycyjnym herbem, jeszcze bez Orła w bramie, ale z koroną zamkniętą w zwieńczeniu tarczy herbowej. Po bokach tarczy umieszczono dwa pozostałe insygnia królewskie: berło i miecz. Podkreślono w ten sposób stołeczność Krakowa, co wyrażał napis umieszczony na pieczęci, który w tłumaczeniu na język polski brzmi: "pieczęć Krakowa - stolicy Królestwa Polskiego". Świadectwem poszukiwania nowej wersji herbu jest sygnet burmistrzów Krakowa (1590) oraz drzwi do Izby Pańskiej ratusza (1593). W obydwu wypadkach ukazano herb z Orłem w bramie. W tym samym czasie są więc w użytku urzędowym różne wersje herbu. Proces ten definitywnie zakończył się w 1661 roku, gdy rajca krakowski Krzysztof Kranc ufundował dwie pieczęcie z herbem przedstawiającym ukoronowanego Orła w bramie na tarczy zwieńczonej koroną zamkniętą. Pomimo to aż do końca XVIII wieku w użytku będą obydwie wersje herbu.

Funkcje herbu

Od momentu wprowadzenia herbu trwał proces jego utrwalania. Umieszczany na różnych obiektach wyznaczał przestrzeń władzy. Dominował przede wszystkim w użytku urzędowym. Wielokrotnie powtarzał się w wystroju i wyposażeniu ratusza. Był umieszczany na insygniach miejskich: na sygnecie burmistrzów i chorągwi miasta, na iluminacjach dokumentów i ksiąg miejskich oraz w postaci superekslibrisów na ich oprawach. Występował wraz z herbami cechów krakowskich oraz uniwersytetu, pełniąc funkcję znaku integrującego instytucje działające w mieście, podkreślając ich krakowski charakter. Mocno był też obecny w przestrzeni sakralnej, zwłaszcza w kościele Mariackim, który pełnił funkcję „mieszczańskiej katedry”. Niezwykłym przykładem tego związku jest relikwiarz św. Jana Nepomucena z kościoła św. Wojciecha, mający formę herbu Krakowa. Szczególną cechą herbu Krakowa było jego systematyczne występowanie wraz z herbami państwa polskiego, Orłem i Pogonią, oraz herbami królewskimi, co zaświadczało stołeczną rolę Krakowa. Przykładem są ilustracje zamieszczane w szesnastowiecznych drukach, panoramiczne widoki Krakowa oraz iluminacje ksiąg miejskich. Królewski charakter miasta był przede wszystkim wyrażany za pomocą orła umieszczonego w bramie i korony wieńczącej tarczę herbową. Orzeł był traktowany jako strażnik miasta, co potwierdza wiersz z 1690 roku:

Orzeł w krakowskiej bramie pod trzema wieżami,
rozciągnionemi gości przyjmuje skrzydłami,
patrzy jednak z pilnością, gdy bram waszych strzeże,
kogo puścić do miasta, kogo wziąć do wieże.

W latach niewoli

W wyniku III rozbioru Kraków został włączony do cesarstwa austriackiego. Zaborcy likwidowali znaki dawnego państwa polskiego, jednak herby miast najczęściej pozostawiali bez zmian. Tak też było z herbem Krakowa, który nawet awansował. W 1815 roku, na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego, powstało półsuwerenne państewko Wolne, Niepodległe i Ściśle Neutralne Miasto Kraków z Okręgiem, zwane też Wolnym Miastem Krakowem lub Rzeczypospolitą Krakowską, a herb miasta stał się herbem państwa. Herb odgrywał rolę znaku unifikującego jego struktury. Był umieszczany na pieczęciach wszystkich urzędów, ale pojawiły się też nie spotykane dotychczas zastosowania. Po raz pierwszy wyemitowano wówczas monety z herbem Krakowa o nominale 5 i 10 groszy oraz 1 złoty (1835). Wprowadzono też mundury urzędowe, które były opatrywane herbem umieszczanym na czapkach i guzikach. Upadek Wolnego Miasta Krakowa (1846) nie osłabił pozycji herbu, a w czasach autonomii galicyjskiej jego znaczenie uległo dalszemu wzmocnieniu. Kraków, który stał się „matecznikiem polskim”, szukał znaków swojej historii i tożsamości, a jednym z nich stał się jego herb przypominający stołeczno-królewskie tradycje. Sprzyjała temu ówczesna budowlana ekspansja, gdyż wykształcił się zwyczaj umieszczania herbu na budynkach użyteczności publicznej. Szczególne miejsce wśród nich zajmuje budynek Magistratu. Herb został umieszczony w zwieńczeniu portalu od placu Wszystkich Świętych oraz na fasadzie od ul. Poselskiej, a także w sali obrad rady.

W drodze do niepodległości

Autonomiczna Galicja stwarzała dobre warunki nie tylko do rozwoju polskiej nauki, kultury, sztuki i kultywowania tradycji, ale także życia politycznego, a nawet paramilitarnego. W Krakowie prężnie działały Towarzystwa „Sokół” i „Strzelec”. Stąd 6 sierpnia 1914 roku wyruszyła Pierwsza Kompania Kadrowa, tu działał Naczelny Komitet Narodowy. Działania zmierzające do odzyskania niepodległości wymagały propagandy. Głównym jej środkiem był Orzeł - herb wyśnionego przez pokolenia państwa polskiego, ale na terenie Krakowa posługiwano się też herbem miasta. Na budynku krakowskiego Sokoła (przy ul. Piłsudskiego) umieszczono patriotyczną dekorację z dwukrotnie powtórzonym herbem miasta. Herby Krakowa, Kazimierza i Kleparza zostały umieszczone na Kolumnie Legionów ustawionej na Rynku Głównym 16 sierpnia 1915. Herb Krakowa występował na drukach propagandowych Naczelnego Komitetu Narodowego, na wydawanych wówczas kartkach patriotycznych. W 1924 roku ustanowiono Krzyż Wyzwolenia Krakowa, na skrzyżowaniu jego ramion umieszczono herb miasta.

Czasy II Rzeczypospolitej

W czasie kilkusetletniej historii herb Krakowa nie posiadał urzędowego nadania ani zatwierdzenia. Nie istniał więc urzędowy wzorzec herbu, co sprzyjało jego zróżnicowanym formom plastycznym. Przykładem jest bardzo interesująca międzywojenna stylistyka herbu. Dopiero na mocy Rozporządzenia Prezydenta RP z 13 grudnia 1927 roku miasta chcące posługiwać się swoimi historycznymi herbami musiały uzyskać zatwierdzenie przez ministra spraw wewnętrznych. Spotkało się to z dużym zainteresowaniem miast. Również Kraków podjął starania o uzyskanie zatwierdzenia herbu. Wymagało to na pierwszym etapie zebrania całego materiału dokumentującego historyczność herbu. Decyzja rady miasta w tej sprawie była podejmowana dwukrotnie, w 1933 roku, a następnie w 1937 roku, ale dopiero za drugim razem została zrealizowana. Uchwała z 1 czerwca 1937 roku zawierała dokładny opis herbu i kierowała sprawę do ministra spraw wewnętrznych. Opracowanie historyczne herbu oraz propozycje jego graficznej formy przygotował dr Marian Friedberg, przyszły dyrektor Archiwum Aktów Dawnych Miasta Krakowa i opublikował w XXVIII tomie Rocznika Krakowskiego (1937), proponując dwa warianty herbu. Podanie o używanie herbu, dobrze umotywowane historycznie, zostało zaakceptowane przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Ministerstwo Oświaty i Wyznań Religijnych (24 stycznia 1938). Jednak Zarząd Miejski nie ogłosił wymaganego konkursu na projekt herbu i Kraków ostatecznie nie uzyskał zatwierdzenia. Pomimo to wszedł on do użytku urzędowego. Przez sześćdziesiąt pięć lat posługiwano się lekko zmodyfikowanym „roboczym” projektem herbu. Dopiero w 2002 roku postulaty plastyczne M. Friedberga zostały zrealizowane, a herb uzyskał urzędowe zatwierdzenie.

Pod okupacją niemiecką

6 września 1939 r. Niemcy wkroczyli do Krakowa, zaczął się okres pięcioletniej okupacji. Restrykcje dotyczyły też znaków okupowanego państwa polskiego, przede wszystkim Orła państwowego, którego używanie zostało zakazane, ale także herbów miejskich. Kraków jako stolica Generalnego Gubernatorstwa był jego wizytówką. Orzeł w herbie miasta nie mógł przypominać o jego polskości, dlatego szybko podjęto działania zmierzające do zmiany jego wyglądu. Zasadnicza struktura herbu została zachowana, modyfikacje dotyczyły występującego w bramie Orła i zostały przeprowadzone etapami. Władze niemieckie podejmowały próby wprowadzenia do herbu swastyki - umieszczając ją pierwotnie poniżej dotychczasowego herbu, a następnie w miejsce Orła w bramie (ostatecznie z tego zrezygnowano). We wrześniu 1941 r. starosta miejski ustalił oficjalnie formę i barwę herbu miasta, sankcjonując usunięcie z niego Orła. W takiej postaci, tj. z pustą bramą, herb obowiązywał do końca okupacji niemieckiej.

Czasy PRL

Zamiany polityczne i społeczne, które dokonały się po 1945 roku, wywarły wpływ na wszystkie dziedziny życia, nie wyłączając herbów. Stosunek władz Krakowa do herbu był ambiwalentny. Z jednej strony herb przypominał międzywojenną przeszłość, którą starano się wymazać z pamięci, z drugiej złote lata królewskiego Krakowa. Trudno było wyobrazić sobie Kraków bez herbu lub z herbem zmienionym, gdyż wciąż był znakiem miasta o kilkusetletniej tradycji. Autor przedwojennego projektu profesor Marian Friedberg dbał oto, aby herb był stosowany zgodnie z wzorcem ustalonym w latach 1937-1938, a władze konsultowały z nim jego wygląd. Jednak obok oficjalnego funkcjonowania herbu rozwijał się nurt nieoficjalny, związany z materiałami informacyjnymi i propagandowymi miasta. W tych projektach ujawniały się nie tylko tendencje artystyczne, ale często ideologiczne. Zdarzały się projekty bez orła w bramie, likwidowano koronę nad herbem lub usuwano wieńczący ją krzyżyk. Z czasem manipulacje słabły, a herb przetrwał cały okres PRL, zachowując w bramie ukoronowanego Orła, godło dawnego państwa polskiego. Po odzyskaniu niepodległości herb odzyskał też swoją dawną pozycję.

Herb czy logo?

Rada Miasta Krakowa wybrana w pierwszych po wojnie wolnych wyborach podjęła uchwałę w sprawie herbu i barw miasta (15 marca 1991), przyjmując oficjalnie herb opracowany w 1937 roku. Sprawa została doprowadzona do końca dopiero w 2002 roku, w 65 lat po podjęciu przedwojennych starań o zatwierdzenie herbu. Z inicjatywy autora artykułu, we współpracy z dr. hab. Wojciechem Drelicharzem (UJ) i dr hab. Barbarą Widłak (ASP Kraków) przygotowano dokumentację historyczną i opracowanie projektowe znaków miasta Krakowa: herbu, pieczęci, chorągwi, flagi i barw. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji zatwierdziło znaki miasta, a Rada Miasta przyjęła je na posiedzeniu w dniu 9 października 2002. Niestety, pojawiło się logo, które całkowicie zburzyło historyczny system znaków miasta. Wprowadzone w wyniku konkursu w 1997 roku, od 2017 roku stało się jedynym znakiem miasta w ramach Systemu Identyfikacji Wizualnej Krakowa, zrywając całkowicie z tradycją. Od tego czasu herb przestał funkcjonować w przestrzeni publicznej, a logo stało się wszechobecne. Stało się to zarówno wbrew prawu, jak i tradycji, gdyż znaki miast muszą uzyskać ministerialne zatwierdzenie. Wprowadzenie logo uzasadnia się wymogami „nowoczesności”, chociaż równocześnie opracowany został przez Barbarę Widłak uproszczony wariant herbu spełniający warunek nowoczesności, jak i związku z tradycją.

Herb Krakowa jako jeden z najważniejszych składników dziedzictwa kulturowego i historycznego miasta znika z jego przestrzeni. Wystawa pokazuje jego bogate dzieje i to, że nawet w najtrudniejszych czasach był w użytku jako znak miasta i łącznik między tradycją i nowoczesnością. Nie możemy go utracić.

Przejdź do galerii i zobacz, jak zmieniał się herb Krakowa.