W prezbiterium katedry wawelskiej na nabożeństwie zgromadzili się najwięksi dostojnicy państwa i kościoła z królem Zygmuntem III na czele. Piotr Skarga wygłasza kazanie.
Choć miejsce, w którym znajduje się na płótnie Skarga nie jest centralne, nie na ambonie, podwyższeniu, a wśród zgromadzonych, artysta nie pozostawia wątpliwości - to kaznodzieja zajmuje w tej grupie przedstawionych dostojników miejsce naczelne. Gest wzniesionych rąk podkreśla strumień światła.
Obraz powstawał w latach 1862–1864, Matejko zaczął go malować tuż po załamaniu powstania styczniowego. Do postaci Piotra Skargi prawdopodobnie pozował malarzowi Michał Szweycer, powstaniec listopadowy i towiańczyk, Skarga może mieć tez rysy samego Matejki, na co wskazują inne źródła.
Niezwykłe są losy dzieła podczas II wojny światowej. Przed jej wybuchem dzieło Matejki znajdowało się w zbiorach Potockich, w obliczu zagrożenia, z inicjatywy polskich muzealników dwa monumentalne dzieła Matejki: "Kazanie Piotra Skargi" wraz z "Bitwa pod Grunwaldem" zostały nawinięte na jeden drewniany wał, zapakowane do drewnianej skrzyni, a następnie umieszczone w Muzeum w Lublinie.
Kiedy zawierucha wojenna zaczęła zagrażać dziełom także i tam, owinięte papą, umieszczone w drewnianej skrzyni i cementowanym sarkofagu dzieła zakopano w ziemi. Tak przetrwały do jesieni 1944 roku.
Warunki, w jakich przetrwały lata wojny i okupacji, odcisnęły na obrazach piętno widoczne do dziś.
"Kazanie Piotra Skargi" to jedno z dzieł, które złożą się na wystawę "Matejko. Malarz i historia", którą w stulecie urodzin artysty, 23 czerwca otworzy Muzeum Narodowe w Krakowie.
"Wystawa „Matejko. Malarz i historia” przybliży to fascynujące oblicze sztuki krakowskiego artysty, prezentując zarówno wspomniane obrazy wielkiego cyklu historycznego, jak i dziesiątki prac mniejszych formatem, ale doniosłych treścią (w tym pochodzących ze zbiorów prywatnych oraz zagranicznych), a także szkice i rekwizyty wykorzystywane w procesie twórczym - w sumie ponad trzysta dzieł ukazujących bogactwo tych dokonań. Przypomni także o społecznych zasługach Matejki, gromadząc liczne świadectwa wdzięczności i uznania kierowane na jego ręce" - zapowiada Muzeum Narodowe w Krakowie.
Dziennik Polski jest patronem medialnym wystawy.
