Nie tylko Dama z gronostajem. 15 najcenniejszych obrazów w Krakowie

Są obrazy, których twórcy są na pierwszych stronach podręczników, czy dzieła tak sławne, jak Dama z gronostajem, że nie ma najmniejszych wątpliwości, że to one otwierają ranking najważniejszych obrazów. Natomiast im dalej idziemy, tym bardziej do głosu dochodzą subiektywne odczucia, zainteresowania czy pewna wrażliwość artystyczna - zastrzega dr Andrzej Siwek z Instytutu Historii Sztuki UJ. - W pewnym momencie ze względu na wielość kontekstów, które są niezwykle ważne w takiej ocenie i analizie, trudno pojedyncze obrazy wyselekcjonować i ułożyć w dokładnej kolejności. Co więcej, ta kolejność na dalszych miejscach nie jest stała, będzie się zmieniać w zależności od tematów, którymi się zajmujemy, czy sytuacji, w jakich z danym obrazem się spotykamy.

To nie budzi wątpliwości. Znajdujący się w Muzeum Czartoryskich portret Cecylii Gallerani, kochanki księcia Ludwika Sforzy, jest najcenniejszym dziełem nie tylko w krakowskich, i nie tylko polskich zbiorach. - Myślę, że gdyby ten obraz trafił na rynek sztuki, byłoby to najdrożej sprzedane dzieło w historii świata - powiedziała w rozmowie z nami Katarzyna Bik, historyczka sztuki, autorka książki „Najdroższa. Podwójne życie Damy z gronostajem”. Obraz uważany jest za pierwszy psychologiczny portret w historii sztuki i pierwszy "nowoczesny" obraz. Gronostaj w ramionach kobiety to także szyfr, za którym kryje się związek dwojga kochanków - Cecylii Gallerani i księcia Ludwika Sforzy, których Leonardo nie mógł sportretować razem.

Przykuwa uwagę kolorami i głębią kompozycji. Znaczenie ma oczywiście światowej klasy autor. Obraz ilustrujący przypowieść z Ewangelii św. Łukasza o miłosiernym Samarytaninie jest jednym z kilku zaledwie znanych nam, zachowanych, samodzielnych olejnych pejzaży Rembrandta van Rijn, a zarazem jednym z najcenniejszych dzieł sztuki europejskiej w polskich zbiorach. Krajobraz przywiózł do Polski Jan Piotr Norblin, który zakupił go na aukcji w Paryżu w roku 1774 (obecnie również wzbogaca kolekcję Muzeum Czartoryskich). Czas powstania i sposób malowania wiążą go z dwoma innymi burzowymi pejzażami znajdującymi się w Amsterdamie i Brunszwiku.

Nie tak znany, ale niezwykle cenny obraz powstały około 1524 roku można znaleźć na Wawelu.

- Obraz jest częścią wyjątkowego zestawu obrazów z kolekcji Lanckorońskich. To niewątpliwie wielkie arcydzieło włoskiego malarstwa renesansowego – dla mnie to drugie najważniejsze dzieło w krakowskich zbiorach, na równi z Krajobrazem z miłosiernym Samarytaninem Rembrandta - mówi dr hab. Andrzej Betlej, wiceprezes Stowarzyszenia Historyków Sztuki i dyrektor Zamku Królewskiego na Wawelu.

Nie chodzi o cenę

Mówiąc o wartości obrazu, historycy sztuki rzadko mają na myśli rynkową cenę dzieła. Jest cały szereg miar i sposobów, za pomocą których badacze oceniają cenność dziedzictwa.

Cena dzieła jest rzeczą wtórną i zawsze kwestią wypadkowych - za ile ktoś chce obraz sprzedać, a za ile kupujący może i chce go nabyć - zaznacza Andrzej Betlej. - Rynek aukcyjny jest nieprzewidywalny, ale badaczom i historykom sztuki chodzi o coś innego, bardzo nieuchwytnego, czyli wartość artystyczną, jakość, wyjątkowość dzieła. Nie ma natomiast jednego suwaka logarytmicznego, jakiejś miary, którą można by przyłożyć do wszystkich dzieł, uniwersalnego wzorca.

Wspomniana wartość artystyczna jest trudna do rozeznania. Niektóre obrazy doceniane są po latach, nagle zdobywając najważniejsze miejsca w muzealnych salach albo na aukcjach sztuki. Wartość artystyczna to także sformułowanie, które kryje w sobie kolejne kryteria. W jaki sposób historycy sztuki oceniają, co jest rzeczywiście dziełem?

Jest przede wszystkim pewien kanon dzieł - przez odniesienia do ważnych wydarzeń w sztuce europejskiej i światowej wskazuje się dzieło zbliżone do tych przełomowych, które torowały nową drogę w sztuce albo były reprezentatywne dla jakiegoś zjawiska artystycznego - tłumaczy dr Andrzej Siwek. - Z punktu widzenia ochrony zabytków mówi się o trzech wartościach – artystycznej, która jest najtrudniejsza do wyważenia, historycznej, czyli kontekstu dzieła. Trzecią jest wartość naukowa. To z jednej strony odniesienie do autentyzmu, świadectwo jakichś czasów, warsztatu artystycznego, stosowanych środków, a z drugiej miejsce dzieła w jakimś cyklu rozwojowym, procesie, który toczył się w historii.

Choć autor portretu Władysława Wazy pozostaje anonimowy, wiadomo, że przyszłego króla uwieczniła osoba z kręgu kolejnego z wielkich europejskich twórców baroku - Petera Paula Rubensa.

- Obraz jest wspaniałym przykładem konnego, czyli najbardziej reprezentacyjnego portretu królewskiego, odsłania też niesamowitą biegłość malarską autora - zarówno w pierwszoplanowej postaci królewicza, jak również tle, w którym możemy dopatrzeć się epizodów z bitwy chocimskiej. Do studiowania i podziwiania - mówi dr Andrzej Siwek. Portret również znajduje się w wawelskiej kolekcji.

Płótno przedstawiające hołd złożony w 1525 roku na Rynku Głównym w Krakowie królowi Zygmuntowi I Staremu przez Albrechta Hohenzollerna było apologią potęgi Polski, miało uwidocznić jej wielkość, świetność kultury i sprawiedliwość jej królów. Matejko ofiarował Hołd pruski narodowi, zamierzając umieścić go na Wawelu - dzieło miało także stanowić zaczątek zbiorów mającego się odrodzić Zamku Królewskiego. Jako depozyt został przekazany do Muzeum Narodowego w Krakowie i od 1885 roku eksponowany jest w Sukiennicach. Dziś ten i inne obrazy Matejki nieodłącznie towarzyszą naszej pamięci historycznej.

To jedno z najnowszych dzieł w krakowskich zbiorach. Utrzymany w szarozielonej tonacji i przedstawiający kompozycję szklanych i srebrnych naczyń powstał w okresie, na który przypada większość najlepszych prac Hedy - lat 30. i 40. XVII wieku. Obraz nie był znany i przedstawiany przed publicznością, aż do połowy lutego 2022 roku, gdy po raz pierwszy został odsłonięty na Wawelu.

- To przykład perfekcji, do jakiej doprowadzili malarze holenderscy sztukę iluzji. Do niedawna badacze twierdzili, że w roku 1637 "Martwych natur" Hedy powstało osiem. I teraz trzeba zweryfikować tę informację, ponieważ w 1637 roku Willem Claesz Heda namalował ich dziewięć. Prezentowany tutaj obraz nie był w literaturze przedmiotu znany. Od końca XIX wieku znajdował się w zbiorach francuskich, dopiero teraz ujrzał światło dzienne i prawdopodobnie stanie się obiektem zainteresowania badaczy - mówiła podczas pierwszej oficjalnej prezentacji obrazu dr Joanna Winiewicz-Wolska, kurator zbiorów malarstwa Zamku Królewskiego na Wawelu.

Tak jak Hołd pruski zapoczątkował wawelskie zbiory muzealne, tak "Pochodnie Nerona" zyskały pierwszy numer inwentarzowy Muzeum Narodowego w Krakowie. Obraz opracowujący malarsko temat prześladowania chrześcijan przez Nerona został podarowany przez autora w 1879 roku. Historycy sztuki są zgodni - jeśli odwiedzać Sukiennice, to m.in. właśnie po to, żeby zobaczyć Pochodnie Nerona.

Wracamy na Wawel. Na obrazie Karczma Pod Świętym Michałem Pieter II Brueghel z kronikarską dokładnością oddał codzienne życie mieszkańców flamandzkiej wsi XVII wieku. Obraz namalowany między 1619 a 1625 rokiem jest jednym z najważniejszych dzieł syna słynnego niderlandzkiego malarza, Pietera I Breughla i jednocześnie jednym z pierwszych, które malował jako już samodzielny twórca, nie odwołując się do żadnej ze znanych prac ojca. - Zaprezentował tu indywidualny styl, bogactwo inwencji i zamiłowanie do szczegółu - podkreśliła w trakcie prezentacji obrazu dr Joanna Winiewicz-Wolska.

- Michałowski jest jednym z naszych najważniejszych malarzy narodowych, a sama Samosierra stanowi opowieść zaklętą w jednym udramatyzowanym obrazie. Znaczna część nas została wychowana w kulcie romantyzmu, literatury romantycznej. Michałowski w malarstwie koresponduje z tym literackim romantyzmem, ale obrazem. Jest tam i dynamika, i legenda, i niesamowity kunszt malarski - podkreśla dr Andrzej Siwek.

Choć pejzaże bardzo często stanowią tło portretów Jacka Malczewskiego, na niewielkiego formatu obrazie można jeszcze lepiej dostrzec wielką wrażliwość autora na krajobraz i kolor. "Dolina Wisły..." stanowi część stosunkowo mało znanej kolekcji niewielkich kompozycji przedstawiających widoki z otoczenia willi artysty położonej w krakowskiej dzielnicy Zwierzyniec. Obraz można zobaczyć w Gmachu Głównym Muzeum Narodowego w Krakowie.

Albo inaczej - Poranek pod Wawelem - to przykład mistrzostwa w przedstawieniu atmosfery krakowskiego pejzażu, na którym w charakterystyczny dla siebie sposób Wyspiański oddał mglisty poranek z widokiem na Wawel. Znany obraz z 1894 roku jest również jednym z nielicznych dzieł artysty namalowanych farbami olejnymi.

- „Planty” są wspaniałe, z krakowskim spleenem, bez mała secesyjne, w duchu epoki. Ale wskazałbym chyba jeszcze ważniejsze moim zdaniem dzieło – Autoportret z żoną z 1904 roku - mówi dr Andrzej Siwek. - Jest tam zawarty duży ładunek emocjonalny, olbrzymie napięcie i dramatyzm, jednocześnie charakterystyka postaci. Wyspiański niesamowicie skontrastował postać żony w krakowskim stroju oraz swój autoportret – jak wiele myśli kłębi mu się w głowie i to, że on sam siebie widział jako wieszcza – to wszystko jest w tym obrazie. Ale najchętniej wskazałbym całe muzeum Wyspiańskiego – bo to twórca najwyższej miary, wszechstronny i ważny dla naszej kultury narodowej.

Żeby zobaczyć ten obraz, trzeba odwiedzić mniej popularne Muzeum Historyczno-Misyjne Zgromadzenia Księży Misjonarzy w Krakowie przy Stradomiu. Na znajdującym się tam Portrecie Stefana Batorego dostrzec można i majestat władcy, i charakterystykę postaci. Marcin Kober, zaliczany do najwybitniejszych w Europie Środkowej malarzy swoich czasów, przyczynił się do przyjęcia w Polsce monumentalnej formuły portretu reprezentacyjnego.

Pierwsza propozycja sztuki współczesnej w tym zestawieniu. Uważany za jednego z najwybitniejszych współczesnych ikonopisarzy - Jerzy Nowosielski - stał się niezwykle ważny także dla polskiego malarstwa nowoczesnego i szkoły polskiego malarstwa w ogóle. Obraz jest przykładem syntezy formy, wykazania, że najbardziej trywialne rzeczy okiem i ręką artysty mogą zostać podniesione do rangi ważnego przekazu, a także niezwykłej biegłości malarskiej, która przekształcając rzeczywistość, opowiada historię.

Kryptoportret papieża Jana Pawła II powstał niedługo po konklawe na wystawę "Polaków portret własny" przygotowywaną w 1979 roku w Muzeum Narodowym w Krakowie i uważaną za jedną z najważniejszych wystaw w dziejach polskiego muzealnictwa. Na obrazie, który musiał obejść cenzurę, autor wykorzystał formułę aktu i zrezygnował z rekwizytów - poza ledwo widoczną piuską - które świadczyłyby o godności papieża. Niezwykle silnie więc osadzony w historii obraz stanowi także symboliczny i psychologiczny portret, na którym Leszek Sobocki zachował charakterystyczne spojrzenie czy typowy dla papieża gest splecionych rąk.

FLESZ - 5-dniowy tydzień pracy odejdzie do lamusa?