Wyjeżdżali z Gorlic żegnani przez panny i opłakiwani przez matrony

"Burza, która już dość długo wisiała jak zmora nad Europą, wybuchła nareszcie w sierpniu 1914 r. Wydano nakaz mobilizacyjny - lud wprost od kosy i sierpa tłumnie spieszy do kolei i dalej - na wojnę. W ciągu dwóch dni Szymbark opustoszał, wyjechał mój brat i koledzy - zapanowała złowroga cisza - wszystkie oczy zwróciły się na północ na Warszawę i Petersburg, dokąd za dwa miesiące miały dotrzeć nasze zwycięskie wojska. Wszystkich ogarnął ogólny zapał do walki z Rosją. W Krakowie połączyły się wszystkie stronnictwa polskie, utworzyły Naczelny Komitet Narodowy i wezwały cały naród do walki z Rosją, odwiecznym Polski wrogiem. Zaczęto tworzyć legiony. I ja też bezzwłocznie zapisałem się do drużyny gorlickiej" - pisał przed stu laty w swym pamiętnik Wojciech Tomczyński legionista 1. Brygady Józefa Piłsudskiego.

Że powstała taka duża drużyna, w tym zasługa patriotycznego środowiska gorlickiego, które ukształtowało się w Gorlicach po upadku powstania styczniowego. Środowisko to z Wojciechem Biechońskim na czele w 1892 r. założyło Towarzystwo Gimnastyczne ,,Sokół" - organizację, która miała służyć idei odzyskania niepodległości. I tak było w rzeczywistości. Organizacja ta oprócz rozbudzenia patriotyzmu wśród młodych gorliczan w przededniu wybuchu I wojny światowej prowadziła szkolenie wojskowe gorlickiej młodzieży zorganizowanej w Polowych Drużynach Sokolich oraz w Drużynach Bartoszowych. Z nich to rekrutowali się przyszli legioniści.

Kiedy pod koniec sierpnia 1914 r. utworzono Komisariat Wojskowy, wydał odezwę wzywającą gorliczan do zgłaszania się ochotników do tworzącego się oddziału gorlickiego. Zgłosiło się ponad stu ochotników. Z nich to wybrano najbardziej przydatnych do służby wojskowej, odsyłając ich do zorganizowanego naprędce obozu werbunkowego w budynku Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół". Tam zostali przebadani, wyposażeni w sprzęt wojskowy i przeszkoleni.

Stamtąd też 13 września 1914 r. po uroczystym pożegnaniu na dworcu kolejowym w Gorlicach 68 ochotników zostało wysłanych pod dowództwem Wojciecha Kołodziejskiego do Krakowa.

To wydarzenie wspomina Wojciech Tomczyński w swoim pamiętniku: "Wyjazd nasz nastąpił niespodziewanie dnia 13 września [1914 r.] - wyjeżdżaliśmy ze śpiewem na ustach zasypani kwieciem przez gorlickie panny, opłakiwani przez poczciwe matrony, żegnani wśród łez przez Eksc. Długosza i kilkutysięczną publiczność".

Drugą grupę liczącą 38 ochotników wysłano 21 września 1914 r. marszem pieszym do Nowego Sącza, a stamtąd do Choczni pod Wadowicami, gdzie znajdował się obóz szkoleniowy Legionów Polskich.

Pomyślnie rozwijającą się akcję werbunkową przerwało zajęcie Gorlic przez wojska rosyjskie. Ochotnicy gorliccy zostali wcieleni do 1. Pułku Legionów, który po reorganizacji w grudniu 1914 r. stał się I Brygadą Józefa Piłsudskiego. W jej szeregach brali oni udział w wyprawie kieleckiej, bitwach pod Nowym Korczynem, Opatowcem, Laskami i Krzywopłotami, Łowczówkiem, walkach pozycyjnych nad Nidą i Konarami oraz bitwach pod Garbowicami, Ożarowem, Tarłowem, Urzędowem, Babinem, Jastkowem i Czepielami. Brali udział w wyprawie poleskiej i wołyńskiej walcząc nad Styrem i pod Kostiuchnówką. Wielu gorlickich ochotników, szczególnie tych z drugiego rzutu, trafiło do 3. Pułku Legionów, a potem do II Brygady Legionów. Skierowani w Karpaty toczyli boje w 1914 r. pod Rafajłową, Mołotkowem, Zieloną i Nadwórną, a w 1915 r. brali udział w kampanii besarabsko-bukowińskiej walcząc pod Sadogórą, Rarańczą i Rokitną.

Po przełamaniu frontu pod Gorlicami 2 maja 1915 r. wznowiona została w Gorlicach działalność werbunkowa do Legionów Polskich. Ochotnicy, którzy się zgłosili zostali wcieleni do III Brygady Legionów, zasilając 6 pp. Wszyscy gorliccy legioniści spotkali się jesienią 1915 r. na Wołyniu, biorąc udział w austriackiej ofensywie nacierającej od Stochodu na Łuck.

Kampania wołyńska Legionów Polskich zakończona została jesienią 1916 roku i była kresem udziału wojsk polskich w I wojnie światowej u boku państw centralnych. W lipcu 1917 r. przyszedł kryzys przysięgowy, który doprowadził do ostatecznego rozwiązania Legionów Polskich. Zachowanie gorlickich legionistów było różne. Tych, co złożyli przysięgę, przeformowano w Polski Korpus Posiłkowy i przekazano pod dowództwo austriackie. Tych, co odmówili złożenia przysięgi odtransportowano do Przemyśla, wcielono do wojska austriackiego i wysłano na front włoski. Byli też tacy, co zgłosili się do Polskiej Siły Zbrojnej (Polnische Wehrmacht) tworzonej przez Niemców. Każdy z nich podejmował decyzję w przeświadczeniu, że czyni dobrze dla niepodległości Polski.

Po zakończeniu I wojny światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości pierwsze próby zorganizowania się gorlickich legionistów Józefa Piłsudskiego miały miejsce w już 1919 r. w ramach powstałego w Tarnowie Tymczasowego Związku byłych Legionistów Rzeczypospolitej Polskiej. Grupa inicjatywna liczyła 15 byłych legionistów służących ówcześnie w Kompanii Powiatowej "Gorlice" oraz przebywających po demobilizacji na terenie powiatu gorlickiego.

Wojna o granice Rzeczypospolitej oraz wcielenie byłych legionistów w szeregi Wojska Polskiego były przyczyną odłożenia w czasie utworzenia organizacji byłych legionistów w Gorlicach. Dopiero inicjatywa Konstantego Laskowskiego, późniejszego wieloletniego przewodniczącego z 5 września 1926 r. doprowadziła do powstania Oddziału Związku Legionistów Polskich w Gorlicach i jego zalegalizowania przez Zarząd Główny. Oddział gorlicki w tym czasie tworzyło 43 byłych legionistów. Stan ten utrzymywał się przez pierwsze lata działalności, by zmniejszyć się w 1935 r. do 37 członków.

Działalność Oddziału Związku Legionistów Polskich w Gorlicach opierała się na planie pracy. Związek był współorganizatorem obchodów świąt państwowych, jak i rocznicowych manifestacji publicznych czczących rocznice wymarszu 1. Kompanii Kadrowej Legionów Polskich, przejścia II Brygady Legionów pod Rarańczą czy też obchodów imienin Józefa Piłsudskiego. Był też inicjatorem utworzenia Powiatowej Federacji Polskich Związków Obrońców Ojczyzny oraz w 1933 r. w 15. rocznicę odzyskania niepodległości postulatorem do Rady Miasta Gorlice nadania honorowego obywatelstwa Józefowi Piłsudskiemu, co zrealizowano jednomyślną uchwałą 9 listopada 1933 r. Tego samego roku zainicjowano zbiórkę pieniędzy na zakup sztandaru dla Oddziału Związku Legionistów Polskich.

W obliczu zagrożenia niemieckiego w grudniu 1937 r. Oddział Związku Legionistów Polskich w Gorlicach wraz ze Związkiem Peowiaków wystąpił z patriotyczną inicjatywą zakupu przez społeczeństwo gorlickie karabinu maszynowego dla 1. Pułku Strzelców Podhalańskich w Nowym Sączu. Zaproponowano wpłatę o równowartości wstępu na zabawę karnawałową w wysokości 1,50 zł od każdej gorlickiej rodziny. Akcja przeszła najśmielsze oczekiwania. Zakupiono 3 karabiny, które przekazano wojsku. W lipcu 1939 r. na zjeździe Powiatowej Federacji Polskich Związków Obrońców Ojczyzny ówczesny przewodniczący Oddziału Związku Legionistów Polskich w Gorlicach Zdzisław Stein zgłosił pomysł budowy koszar dla Gorlickiego Batalionu Obrony Narodowej. Inicjatywa ta jako uchwała zjazdowa została przyjęta jednomyślnie. Ostatnią uroczystością, w jakiej wziął udział Oddział Związku, był Ogólny Zjazd Legionowy w Krakowie 6 sierpnia 1939 r. zorganizowany w 25. rocznicę wymarszu 1. Kompanii Kadrowej Legionów Polskich. Gdy wybuchła II wojna światowa, gorliccy legioniści poszli walczyć w obronie ojczyzny, a po jej upadku wierni hasłu "Bóg-Honor-Ojczyzna" przeszli do konspiracji. Wielu z nich w czasie okupacji niemieckiej oddało życie, a ci, którzy ocaleli, stali się po wojnie żywymi pomnikami historii i nadzieją na powtórne odzyskanie niepodległości.