Czyta się. Książki. Świat bez kobiet. Olga Tokarczuk zaprasza do uzdrowiska [RECENZJA]

FLESZ - Warzywa sezonowe. Co jeść w czerwcu?

„Empuzjon” to pierwsza powieść Olgi Tokarczuk po otrzymaniu Nagrody Nobla, w jednym z wywiadów pisarka wyznała, że jej nowa książka miała być nawiązaniem do „Czarodziejskiej góry” Tomasza Manna.

W swojej najnowszej powieści Olga Tokarczuk "odsłania przed czytelnikami prawdy o świecie, których albo nie zauważamy, albo za wszelką cenę nie chcemy do siebie dopuścić" – zapowiada wydawca.

Do ukrytego wśród malowniczych górskich pejzaży pensjonatu przybywa student inżynierii wodno-kanalizacyjnej ze Lwowa - Mieczysław Wojnicz, by podratować zdrowie, a może nawet wyleczyć się z tuberculosis. W Pensjonacie dla Panów w Görbersdorf spotyka innych kuracjuszy: Longina Lukasa – katolika, tradycjonalistę z Królewca, Augusta Augusta – wiedeńskiego pisarza, filologa klasycznego i socjalistę, Waltera Frommera – teozofa i tajnego radcę z Breslau oraz Thilo von Hahna, studenta malarstwa z Berlina.

Jak wyjaśniła autorka, tytuł „Empuzjon” można odczytywać jako nawiązanie do „sympozjonu”, platońskiej uczty mędrców, ale także można go łączyć z empuzami, boginiami strachu z greckiej mitologii. To pierwsze odczytanie tytułu to w powieści niekończące się dyskusje bohaterów, w których jednym z kluczowych tematów, obok rozmów o widmie wojny nad Europą, problemach monarchii i demokracji czy istnieniu demonów, jest temat kobiet.

"Badania naukowe wykazały, że kobiecy mózg funkcjonuje zupełnie inaczej, a nawet ma inną budowę. Przede wszystkim jest to kwestia rozmiaru, a zarazem uwypuklenia innych sfer. Tam, gdzie u mężczyzny mieści się wola, u kobiety mamy pożądanie. Tam, gdzie mężczyzna ma rozumienie liczb i ogólnie struktur, u kobiety znajduje się macierzyństwo…" – mówi jeden z bohaterów, a autorka kończy powieść notą, w której listuje znamienite postaci europejskiej kultury, autorów „wszystkich mizoginistycznych poglądów na temat kobiet i ich miejsca w świecie”.

O ile w „Empuzjonie” kobiety pojawiają się nieustanie w dyskusjach czy wspomnieniach, w warstwie fabularnej całkowicie ich brak: poza żoną gospodarza pensjonatu, która nagle umiera już na samym początku opowieści i, przywołującej na myśl postać madame Chauchat z powieści Manna, tajemniczej kobiety w kapeluszu, elektryzującej wyobraźnię Wojnicza.

Niezwykła lokalizacja pensjonatu sprawia, że ważnym aspektem powieści jest przyroda, która staje się tu jednym z bohaterów, a nawet podmiotem narracji.

W podtytule autorka określa „Empuzjon” jako „horror przyrodoleczniczy”, bo też dzieją się w Kotlinie Kłodzkiej rzeczy niezwykłe i niepokojące. Co roku w listopadzie we wsi mają miejsce tajemnicze wypadki, na temat, których krążą niesamowite opowieści. Wojnicz przybywa do uzdrowiska tuż przed porą, gdy mają one miejsce.

„Choć on sam zajęty jest ukrywaniem prawdy o sobie, zagadka budzących grozę wypadków fascynuje go coraz bardziej. Nie wie jednak, że mroczne siły już wzięły go sobie na cel” – zapowiada wydawca.

Nową powieścią Olga Tokarczuk udowodniła, że jej świetny warsztat pozwala na grę z konwencją tak wybitnej, ważnej i uznanej powieści jak „Czarodziejska góra”. Ale gra z konwencją i wpisanie się w poetykę utworu Manna pozostałyby jedynie grą. Wielkość dzieła Manna dostrzegana w dociekliwym studium ludzkiej psychiki, historii zamkniętej w wyabstrahowanym świecie, gdzie czas płynie inaczej, poruszającej jednak kwestie uniwersalne, opisie nastroju świata na skraju, przeczuwającego katastrofę. O podobny portret epoki pokusiła się również polska pisarka. Tak jak u Manna walkę o duszę Hansa Castorpa stoczyli włoski literat Settembrini i jezuita Naphta, tak ziarno własnych idei w umyśle Mieczysława Wojnicza usiłują zasiać adwersarze tego niezwykłego sympozonu, który odbywa się w Uzdrowisku dla Panów, poruszając tematy ważne dla świata, który dziś stoi na progu nowego.

„Empuzjonem” Olga Tokarczuk pokazała również, że wachlarz je możliwości pisarskich jest ogromny: od powieści w stylu „Prowadź swój pług przez kości umarłych”, przez monumentalne „Księgi Jakubowe” po mistrzostwo formy w „Empuzjonie”. Z czytelniczego punktu widzenia, to książka idealna, niespieszna opowieść, od której trudno się oderwać i do której będzie się wracać.

Miłośnicy twórczości Olgi Tokarczuk będą mogli posłuchać rozmowy z autorką we wtorek 14 czerwca, o godz. 18.00 w Centrum Kongresowym ICE Kraków. Rozmowę poprowadzi dr Katarzyna Kasia.

Olga Tokarczuk
„Empuzjon”
Wydawnictwo Literackie, 2022