Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego – kozioł ofiarny ekipy Bieruta

Śmierć Stalina w marcu 1953 r. rozpoczęła w sowieckim aparacie władzy walkę o schedę po dyktatorze, której kulminacją było aresztowanie w czerwcu Ławrientija Berii, straconego w grudniu tego roku. W ten sposób kolegialne kierownictwo Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego całą winą za terror i zbrodnie postanowiło obarczyć Berię i kierowany przez niego aparat bezpieczeństwa. W Związku Sowieckim rozpoczął się etap walki z tzw. beriowszczyzną, a więc wszechwładzą policji politycznej.

Przetasowania w Związku Sowieckim zapowiadały również zmiany w koloniach imperium, jednak ich tempo było zróżnicowane. W Polsce swoje apogeum reżim stalinowski osiągnął właśnie w 1953 r. Owiane złą sławą Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (MBP), którym od 1944 r. kierował Stanisław Radkiewicz, stanowiło istne „państwo w państwie”, któremu oprócz właściwego aparatu bezpieczeństwa, podlegała milicja, wojska wewnętrzne, „pogranicznicy”, a także więzienia i obozy pracy. Liczba funkcjonariuszy UB w całym kraju wynosiła ponad 33 tys., a służąca do powszechnej inwigilacji społeczeństwa agentura, zarejestrowana w ewidencji, przekraczała 85 tys. osób. W więzieniach przebywało kilkadziesiąt tysięcy więźniów politycznych.

Jednak hegemonia ta musiała zostać poskromiona, o czym I sekretarz KC PZPR Bolesław Bierut został poinstruowany w czasie wizyty w Moskwie, niedługo po aresztowaniu Berii. Zaczęły się pojawiać pewne symptomy tego zwrotu, które przybrały postać walki o „praworządność socjalistyczną”. 7 lipca 1953 r. w trakcie narady przedstawicieli UB, MO i KBW z udziałem prokuratorów i sędziów, prokurator generalny Stefan Kalinowski napiętnował stosowanie podczas śledztw „niedopuszczalnych metod”, a więc używanie przemocy. Uczestniczący w naradzie Radkiewicz przyznał, że miały miejsce przypadki stosowania niedozwolonych metod śledczych, ale dodał, że łamanie prawa dotyczyło również „szerokiej gamy fałszywych i niesłusznych metod” pracy aparatu bezpieczeństwa.

W lecie 1953 r. Biuro Polityczne KC PZPR zleciło przegląd aresztów i więzień. W efekcie tej akcji wypuszczono z nich ponad 5 tys. osób. Należy jednak pamiętać, że w tym

czasie nadal trwały represje wobec Kościoła katolickiego, czego przykładem był wyrok dwunastu lat więzienia wobec biskupa kieleckiego Czesława Kaczmarka, czy uwięzienie we wrześniu Prymasa Polski kard. Stefana Wyszyńskiego.

Zamieszanie w szeregach władz wywołało zniknięcie wicedyrektora Departamentu X MBP ppłk. Józefa Światły podczas wyjazdu służbowego do NRD w grudniu 1953 r. Zaniepokojone kierownictwo partyjno-państwowe zdecydowało się na pewne korekty w funkcjonowaniu aparatu bezpieczeństwa, które głównie dotyczyły dwóch departamentów – Śledczego i X, uznanych za najbardziej obciążone „łamaniem praworządności”. Zwolniony został przełożony Światły płk Anatol Fejgin, a na początku 1954 r. dyrektor Departamentu Śledczego płk Józef Różański. Pod koniec lutego 1954 r. Radkiewicz zarządził kilkuprocentową redukcję etatów w MBP i zakazał funkcjonariuszom śledczym „stosowania jakiegokolwiek gwałtu i przymusu fizycznego”, a podczas marcowej narady resortowej potępił podwładnych za szerzenie szkodliwych teorii o „nadrzędności aparatu bezpieczeństwa […] w stosunku do władzy państwowej” i „stawianie się ponad Partią”.

Prawdziwe tąpnięcie w obozie władzy nastąpiło 28 września 1954 r., gdy wyjaśniły się losy Światły, który „odnalazł” się w Stanach Zjednoczonych. Kolejne audycje z jego udziałem, emitowane na falach Radia Wolna Europa, ujawniały najskrytsze tajemnice komunistycznego reżimu, jego elity i bezpieki.

W tej sytuacji postanowiono zlikwidować MBP i za przykładem ZSRS rozdzielić instytucjonalnie sprawy ochrony ustroju i porządku publicznego. Za pierwsze miał odpowiadać Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego (KdsBP), a za drugie – Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Decyzję w tej sprawie Biuro Polityczne KC podjęło na posiedzeniu 19 października, a kilka tygodni później gremium to zdecydowało o personaliach. Co znamienne, w obu przypadkach postawiono na sprawdzonych „starych” działaczy partyjnych, niezwiązanych dotąd z aparatem bezpieczeństwa. Przewodnictwo nad Komitetem objął Władysław Dworakowski, a za „sterem” resortu spraw wewnętrznych stanął Władysław Wicha.

Formalności w tej sprawie podjęła Rada Państwa, uchwalając 7 grudnia 1954 r. dekret o naczelnych organach administracji państwowej w zakresie spraw wewnętrznych i bezpieczeństwa publicznego, który wszedł w życie tydzień później.

W strukturze KdsBP, który „miał prowadzić walkę z wszelką działalnością wymierzoną przeciwko ustrojowi ludowo-demokratycznemu”, znalazły się wszystkie dotychczasowe piony operacyjne aparatu bezpieczeństwa. Terenowymi odpowiednikami Komitetu były

wojewódzkie urzędy ds. bezpieczeństwa publicznego, w większych powiatach – urzędy ds. bezpieczeństwa publicznego, a w mniejszych – delegatury WUdsBP. Reorganizacji towarzyszyła redukcja etatów, która objęła przeszło 6 tysięcy funkcjonariuszy.

W nowej „szacie” aparat bezpieczeństwa miał zwalczać „penetrację” obcych wywiadów, osoby wywodzące się z „wrogich, nielegalnych organizacji i grup”, „kapitalistów wiejskich”, czyli zamożnych chłopów, „reakcyjny kler” oraz „wydziedziczonych kapitalistów i obszarników”. Jednocześnie, wraz z reorganizacją poważnie ograniczono możliwość prowadzenia działań operacyjnych wobec członków PZPR oraz ich werbowania jako osobowe źródła informacji.

Dyskusję o dotychczasowej roli aparatu bezpieczeństwa przeprowadzono podczas III Plenum KC PZPR, obradującego w dniach 21–24 stycznia 1955 r.

W referacie wprowadzającym Bierut poruszył kilka wątków dotyczących policji politycznej. Zakomunikował zebranym, że „błędy i wypaczenia”, których dopuścił się aparat bezpieczeństwa wynikały z faktu, że kierownictwo MBP nie dostrzegło zachodzących w PRL zmian i nie dostosowało do nich warunków pracy dla podległego aparatu. Według Bieruta owe uchybienia polegały między innymi na tym, że służby te funkcjonowały lekceważąc „całokształt działalności partii i państwa”, przesadnie rozbudowywały swoją strukturę i funkcje represyjne, a także nadmiernie „wtrącały się w różne dziedziny działalności państwowej i społecznej”. Najjaskrawszym przykładem tej tendencji było powołanie w strukturze MBP Departamentu X, który zajmował się inwigilacją samych komunistów.

Bierut wykazał się makiaweliczną przebiegłością, bowiem całą winę za terror i zbrodnie UB, eufemistycznie określone „błędami i wypaczeniami”, zrzucił w pełni na ścisłe kierownictwo zlikwidowanego resortu. A to przecież on, będąc przewodniczącym powołanej w 1949 r. Komisji Biura Politycznego dla spraw Bezpieczeństwa, nierzadko osobiście decydował o kierunku działań represyjnych UB, wymierzonych także w jego politycznych konkurentów.

Obrady zwieńczyła uchwała „w sprawie pracy organów bezpieczeństwa publicznego oraz wzmocnienia kontroli partii nad działalnością tych organów”, w której znalazło się wiele wątków poruszonych w wystąpieniu Bieruta.

Na wstępie podkreślono, że w dziesięcioletniej historii Polski „ludowej” instytucja ta odegrała znaczącą rolę w torowaniu komunistom drogi do władzy – w „rozgromieniu podziemia i dywersji mikołajczykowskiej, WiN-owskiej […], walki z wrogą działalnością

reakcyjnego kleru”, a także „w walce z ośrodkami dywersji w aparacie państwowym i gospodarczym”.

Po tej „laurce” zaczęto wyliczać wspomniane „błędy i wypaczenia”. Bezpiekę oskarżono o „niewłaściwe rozumienie kierowniczej roli Partii” i „jej ideowego oddziaływania na masy”. W efekcie, gdy przeciwnicy ustroju sięgali po „nowe, bardziej perfidne i zamaskowane formy działania”, aparat bezpieczeństwa tkwił w starych metodach pracy. W ocenie partyjnego gremium „prowadziło to do łatwizny, do szukania nieraz wroga tam, gdzie go nie było”.

Lekarstwem na wszystkie te bolączki miał być powrót do rzeczywistej i wielopoziomowej kontroli aparatu bezpieczeństwa przez partię. Na egzekutywy komitetów wojewódzkich i powiatowych nałożono obowiązek okresowego wysłuchiwania sprawozdań z pracy jednostek UB. Ponadto organizacje terenowe partii miały odpowiadać przed KC PZPR „za pracę i stan moralno-polityczny” aparatu bezpieczeństwa, funkcjonującego na ich terenie.

Zabieg ekipy Bieruta, by „kozłem ofiarnym” represji stalinowskich w Polsce uczynić wyłącznie policję polityczną okazał się niewystarczający. Półtora roku później, w czasie odwilży 1956 roku, kwestia rozliczeń aparatu bezpieczeństwa – ale i jego politycznego mocodawcy, czyli PZPR – za lata brutalnych represji, powróciła ze zdwojoną siłą.