„Wojna trwa” – Armia Krajowa Obywatelska między Bugiem i Narwią

Słowa z ostatniego rozkazu gen. Leopolda Okulickiego „Niedźwiadka”, komendanta głównego AK, rozwiązującego tę organizację, postawiły wielu jego podkomendnych wobec tragicznych wyborów. W szczególnie dramatycznej sytuacji znalazł się Okręg Białostocki AK.

W 1944/1945 r. stalinowskie imperium wracało na Białostocczyznę i ziemie sowieckiego zaboru z lat 1939–1941 – jak po swoją własność. W Białymstoku i innych miastach pojawiły się obwieszczenia o wcieleniu do sowieckiej Białorusi. Ludność polska między Bugiem i Narwią, już w granicach oficjalnie instalowanej przez Stalina „lubelskiej Polski” znowu miała zostać wydana na pastwę Smierszu, NKWD, sowieckiej i komunistycznej administracji oraz masowej bezkarnej przemocy, gwałtów, grabieży i deportacji. W pamięci żywe było doświadczenie trzech wielkich wywózek z lat 1940–1941 i ludobójczych metod wypraktykowanych wcześniej w ZSRS w epoce „stalinowskiej rewolucji” i Wielkiego Terroru.

Wszystkie te doświadczenia łączyły się z patriotyczną postawą miejscowej ludności, mocno związanej z ziemią i wiarą. Znaczna jej część była potomkami zagrodowej i zaściankowej szlachty, płacącej daninę krwi w kolejnych powstaniach i w 1920 r.

Co piąty mieszkaniec tych ziem został w czasie wojny zamordowany, deportowany lub w inny sposób represjonowany przez jednego z dwóch okupantów. Przetaczający się front zniszczył 1/3 wszystkich zabudowań. Pomimo ogromnych ofiar i represji w czasie okupacji niemieckiej (ok. 160 spacyfikowanych wsi i zaścianków), w obliczu nowego zniewolenia ludność ta wykazała się ogromnym poświęceniem w imię obrony podstawowych wartości przed antycywilizacją sowieckiego komunizmu. Była to też jedyna duża część zaboru sowieckiego z lat 1939–1941, która znalazła się w granicach Polski po 1945 r.

Nic dziwnego, że dowodzący okręgiem, odpowiedzialny za swych żołnierzy i ochronę ludności cywilnej ppłk Władysław Liniarski „Mścisław”, który przed akcją „Burza” miał pod komendą ponad 33 tys. żołnierzy, nie wyobrażał sobie wydania ich na pastwę dobrze mu znanego wroga. Rozkaz o rozwiązaniu AK z 19 stycznia 1945 r. dotarł do niego za pośrednictwem BBC, co Liniarski wykorzystał, by uznać go za nieobowiązujący i wydać 15 lutego polecenie kontynuacji pracy konspiracyjnej, uzupełniając nazwę AK o słowo „obywatelska”: „Do czasu otrzymania definitywnego rozkazu Dowódcy Armii Krajowej pracę organizacyjną w terenie prowadzić nadal. […] Gdy wrócą do ojczyzny nasi koledzy żołnierze AK z dalekich krain Rosji oraz otworzą się przed nami wrota więzień i kazamat NKWD wówczas złożymy broń”.

W specjalnej odezwie wzywał zaś: „[…] Wojna trwa dopóki na polskiej ziemi będzie jeden zaborczy sołdat czy bojec obcego państwa – wojna trwa. Dopóki ostatni NKWDzista nie opuści naszych granic - wojna trwa […] Armia Krajowa Obywatelska (AKO) istnieje nadal. Bo dowódca AK wydał rozkaz: »Bądźcie nadal przewodnikami Narodu«”.

AKO po zmianie konspiracyjnych pseudonimów i przeorganizowaniu struktur kontynuowała działania konspiracyjne i samoobronę utrzymując ciągłość organizacyjną. Stawiała skuteczny opór wobec aresztowań, wywózek na Syberię, zakładania obozów filtracyjnych i tworzenia w miejsce katowni gestapo infrastruktury NKWD i UB. Po przejściu frontu, wiosna 1945 r. przyniosła nasilenie aktywności niepodległościowego podziemia, zarówno poakowskiego, jak i narodowego. Ten drugi nurt po rozwiązaniu AK wybrał drogę odbudowy struktur na bazie Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW) i Narodowych Sił Zbrojnych (NSZ) w formie nowej zjednoczonej formacji – Narodowego Związku Wojskowego (NZW), nastawionego na opór zbrojny. Pomimo okresowej rywalizacji oba nurty podziemia współpracowały „w terenie”.

AKO dozbroiła się sprzętem, który pozostał po przejściu frontu. Wiosną 1945 r. siły Okręgu Białystok liczyły ok. 30 tys. żołnierzy. Wiosną i latem na wielu obszarach zlikwidowano struktury nowej władzy, poza większymi ośrodkami miejskimi, rozbrojono posterunki MO i UB, a PPR musiała zejść do konspiracji. W raportach podziemia, jak i władz komunistycznych pojawiała się wizja ludowego, antykomunistycznego powstania. Tylko od marca do lipca 1945 r. na Białostocczyźnie podziemie poakowskie i narodowe przeprowadziło 186 akcji zbrojnych, rozbijając 74 posterunki MO, likwidując wielu konfidentów i przedstawicieli władz sowieckich oraz komunistycznych. Walczono z Armią Czerwoną, wojskami NKWD, a także z nową, wzorowaną na wojskach wewnętrznych NKWD formacją do zwalczania podziemia – KBW. W styczniu i lutym 1945 r. do Białegostoku sprowadzono specjalną jednostkę, działającą wcześniej w Lubelskiem – 62. Dywizję NKWD, jedną z czterech, które stanowiły oparcie dla reżimu komunistycznego w Polsce.

Wiosną 1945 r. lasy zaroiły się od partyzanckich oddziałów. Wyróżniały się te formacje, które schroniły się na Białostocczyźnie po zajęciu Wileńszczyzny przez Sowietów. Dodajmy, że obszar AKO pośredniczył w ewakuacji tysięcy zagrożonych żołnierzy konspiracji wileńskiej na zachód. Spośród nich najsłynniejszą była odtworzona w końcu 1944 r. w Puszczy Białowieskiej 5. Wileńska Brygada mjr. Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki”, która podporządkowała się AKO. „Łupaszka” został komendantem partyzantki Okręgu Białostockiego. Po wyjściu w pole w kwietniu 1945 r. przeprowadziła ona 87 akcji bojowych, rozbijając kilkanaście posterunków MO i UB, zawsze wychodząc cało, bez większych strat, mimo ciągłych obław. Do największych partyzanckich bitew należało w tym czasie starcie z Sowietami pod Miodusami-Pokrzywne po drugiej stronie Bugu, gdzie siły „Łupaszki” rozbiły oddział ponad 60 żołnierzy sowieckich i „ludowych”.

Odpowiedzią okupanta i jego komunistycznych kolaborantów stały się narastające akcje represyjne. W odwecie pacyfikowano i palono całe wsie i zaścianki, a nawet bombardowano niektóre z nich. Kierował tymi działaniami sam Wiktor Abakumow, kierownik SMIERSZ-a (Smiert’ Szpionam), wojskowego kontrwywiadu podporządkowanego NKWD, oraz szef białoruskiego NKWD Ławrientij Canawa. Do największych operacji należała tzw. obława augustowska, przeprowadzona z udziałem powracających z Niemiec armii sowieckich, na północy obszaru AKO, na Suwalszczyźnie, w celu zabezpieczenia szlaków komunikacyjnych z Litwą i Prusami. W jej ramach w dniach 12–19 lipca 1945 r. zatrzymano ponad 7 tys. mieszkańców, z których ok. 600 zamordowano. Do dzisiaj nieznane są ich groby.

To jednak nie represje, ale zmiana sytuacji politycznej wpłynęła na dalsze losy poakowskiej konspiracji. Operacjom masowego terroru towarzyszyła propaganda i łudzenie nadzieją na pokojową drogę uzyskania gwarancji wolności. Powstanie 28 czerwca Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej pod patronatem mocarstw i wejście do niego Stanisława Mikołajczyka oraz towarzyszące temu rozmowy w sprawie legalizacji podziemnych stronnictw politycznych budziły nadzieje. Podobnie jak ogłoszona 2 sierpnia 1945 r. amnestia. W tle odbywała się konferencja w Poczdamie, ustalająca nowy kształt Europy i jej granic.

Delegatura Sił Zbrojnych, której w maju 1945 r. podporządkowała się AKO, naciskała na „rozładowanie lasu” i ograniczenie akcji zbrojnych, czemu opierał się „teren” zagrożony represjami. Wyrazem strategii ograniczenia walki zbrojnej na rzecz metod politycznych, w nadziei na wolne wybory pod kontrolą międzynarodową, stało się rozwiązanie DSZ i powołanie 2 września Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”, któremu podporządkowały się struktury AKO. Doprowadziło to do ograniczenia aktywności zbrojnej, ale niemożliwe było zrezygnowanie z konspiracji, samoobrony żołnierzy i ochrony ludności cywilnej.

Liniarski aresztowany pod Warszawą z innymi oficerami AK 31 lipca skłoniony został, podobnie jak szef Obszaru Centralnego DSZ Jan Mazurkiewicz, do wydania rozkazu ujawnienia (odwołanego jednak grypsem z więzienia), sam skazany na śmierć. Organizacja nie wykonała rozkazu, kontynuując działalność niepodległościową w ramach WiN aż do kolejnej amnestii w 1947 r. Większość żołnierzy i struktur prowadziła dalej swoją działalność w nowej formie. Zrezygnowano jednak z utrzymywania dużych oddziałów partyzanckich. Po rozwiązaniu 3. Brygady Wileńskiej we wrześniu 1945 r. na polecenie dowództwa, część „spalonych” żołnierzy pozostała w siatce konspiracyjnej AKO, przekształconego w WiN. Niewielka część przeszła wiosną 1946 r. do podziemia narodowego NZW, które nie liczyło na wynik wyborów i zdeterminowane było podtrzymać partyzancką strategię działań ofensywnych. Tak uczynił jeden z najdzielniejszych oficerów Romuald Rajs „Bury”, który odtworzył w ramach NZW 3. Brygadę Wileńską.

Sam „Łupaszka” odtworzył wiosną 1946 r. aktywność swej brygady na nowym terenie, gdzie schroniła się duża część żołnierzy wileńskiej konspiracji – na Pomorzu Gdańskim, pod egidą eksterytorialnego Okręgu Wileńskiego AK. Ośrodkowi temu podporządkował się też oddział Władysława Łukasiuka „Wiktora”-„Młota”, przekształcony w 6. Brygadę Wileńską, walcząc aż do lat 50. Pomimo zlikwidowania na skutek amnestii 1947 r. masowych struktur podziemia, opór konspiracji poakowskiej kontynuującej struktury AKO, jak i NZW, trwał aż do tragicznej śmierci ostatnich żołnierzy wyklętych, zaś struktury cywilne ujawniły się dopiero w 1956 r.